Maar universiteiten laten het er niet bij zitten en komen nu met maatregelen.
Met de dood bedreigd worden, omdat je de nieuwste wetenschappelijke inzichten deelt of actualiteiten aan de hand daarvan duidt. Het klinkt misschien te gek voor woorden, maar het overkwam meerdere OMT-leden in de afgelopen anderhalf jaar. De bedreigingen en daaruit voortvloeiende rechtszaken werden regelmatig breed uitgemeten in de pers en doen bijna vermoeden dat alleen virologen hiermee te maken hebben. Maar niets is minder waar; wetenschappers uit allerlei vakgebieden hebben na publieke optredens in toenemende mate te maken met offline en online bedreigingen en intimidatie. Een paar maanden geleden trof bijvoorbeeld Nadia Bouras, historicus aan de Universiteit Leiden een sticker van het rechts-radicale platform Vizier op Links op haar voordeur aan. De sticker meldde dat Bouras in de gaten werd gehouden door volgers van het platform. En zo zijn er nog wel meer wetenschappers die naast haatmails en dreigtweets ook in de privésfeer worden lastiggevallen. Hierdoor voelen sommigen zich genoodzaakt thuis bewakingscamera’s op te hangen en moet er beveiliging geregeld worden vanuit de instelling.
Medewerkers
En het blijft ook niet bij wetenschappers. “Ook medewerkers van universiteiten, zoals bestuursleden en bijvoorbeeld ook Diversity Officers, zoals ikzelf, hebben ermee te maken,” zo vertelt Aya Ezawa, socioloog en Diversity Officer van de Universiteit Leiden. “Diversity Officers worden vaak niet bedreigd of geïntimideerd vanwege iets wat ze gezegd hebben, maar puur vanwege de functie die ze hebben.” Ezawa heeft het aan den lijve ondervonden. “Natuurlijk kun je kritisch zijn over het diversiteitsbeleid. Maar xenofobe, homofobe en validistische opmerkingen over de Diversity Officer als persoon horen daar niet thuis.” Daarnaast hebben ook rechtsradicale platformen Ezawa in het vizier. “Zo sta ik samen met andere Diversity Officers blijkbaar ook op de lijst van Links Ontmaskerd. Trouwens richten bedreiging en intimidatie zich op een breed politiek spectrum, het gaat hier om grensoverschrijdend gedrag ongeacht van politieke opvattingen.”
De cijfers
De vele casussen in de omgeving van Ezawa doen vermoeden dat intimidatie en bedreiging van wetenschappers en universiteitsmedewerkers een veelvoorkomend probleem is. Harde cijfers over het percentage wetenschappers dat in Nederland met bedreiging en intimidatie te maken krijgt, zijn er helaas niet. Maar aanwijzingen dat het veelvuldig voorkomt, zijn er zeker. Zo blijkt elke universiteit in Nederland wel medewerkers te kennen die na mediaoptredens of omwille van hun functie of vakgebied bedreigingen hebben ontvangen. En een enquête onder 372 Nederlandse wetenschappers wees recent nog uit dat in de afgelopen vijf jaar 43 procent van de wetenschappers na een publiek optreden hetzij offline of online bedreigd is. “Het is zeker een groot probleem,” bevestigt Ezawa. Mogelijk zelfs groter dan het anekdotisch bewijs ervoor doet vermoeden. “Ik denk dat veel gevallen nu nog onder de radar blijven.” Daarnaast moet Ezawa concluderen dat het met name ook een probleem is waar vrouwelijke wetenschappers en onderzoekers met een migratieachtergrond mee te maken krijgen. “De toon van de reacties die zij krijgen, is veel feller. Ook is de hoeveelheid negatieve reacties groter.”
Impact
Vaststaat dat de bedreigingen en intimidatie een grote impact hebben op alle wetenschappers die ermee te maken krijgen. “Het heeft zeker een impact op wat je durft te schrijven of zeggen.” Dat blijkt ook wel uit de hierboven al even aangehaalde enquête. Maar liefst 86 procent van de onderzoekers die aangeven met bedreiging of intimidatie te maken te hebben gehad, onthullen tevens dat ze voorzichtiger zijn geworden in hun publieke uitspraken. En zo komt de vrijheid van meningsuiting in het geding. Maar ook de academische vrijheid staat op het spel, benadrukt Ezawa. “De problematiek heeft niet alleen invloed op wat wetenschappers durven te zeggen, maar ook op wat ze onderzoeken. Het is zorgelijk als wetenschappers overwegen het onderwerp van onderzoek te veranderen omdat het veiliger is.”
Pandemie
Dankzij krantenberichten over bedreigde OMT-leden is er de laatste tijd meer aandacht gekomen voor bedreiging en intimidatie van wetenschappers. Maar wie denkt dat het ook tijdens de pandemie allemaal begonnen is, heeft het mis. “Het probleem speelt al veel langer,” stelt Ezawa. “Maar ik denk dat het tijdens de pandemie wel veel zichtbaarder is geworden, omdat het leven zich anderhalf jaar lang voornamelijk afspeelde op digitale platformen, waar het gedrag van mensen ook heel anders is.” Tegelijkertijd denkt Ezawa in de afgelopen periode echter wel een verergering van het probleem te moeten constateren. “En dat heeft alles te maken met de toonzetting van maatschappelijke discussies, de mate van polarisatie en de manier waarop mensen met wetenschap en feiten omgaan. Wat dat betreft, zie ik echt wel een cultuuromslag. Mensen weten niet goed meer wat een mening is, wat feiten zijn en wat wetenschap is. Ook heersen er veel negatieve emoties. En in zo’n cultuur is het niet verbazingwekkend dat wetenschappers met bedreiging en intimidatie te maken krijgen.”
Handreiking
Het is misschien niet verbazingwekkend. Maar het is ook niet acceptabel. En dus is de Vereniging van Universiteiten (VSNU) in actie gekomen. “We juichen het toe dat onze wetenschappers hun kennis en inzichten ten dienste van de samenleving inzetten,” zo benadrukt VSNU-voorzitter Pieter Duisenberg in een persbericht. “Maar wanneer dat leidt tot intimidatie en bedreiging vatten wij dat op als een regelrechte aanval op de academische vrijheid én de vrijheid van meningsuiting.” En om die aanval te pareren, publiceerde de VSNU onlangs een handreiking voor universiteiten met daarin maatregelen en aanbevelingen bedoeld om wetenschappers te beschermen en steunen. De handreiking is door alle Nederlandse universiteiten omarmd en een aantal maatregelen is inmiddels landelijk van kracht geworden. Zo voeren alle universiteiten bijvoorbeeld een zerotolerance-beleid als het gaat om bedreiging en intimidatie van wetenschappers. Het betekent heel concreet dat er altijd aangifte wordt gedaan. Daarnaast kunnen onderzoekers die met bedreigingen te maken krijgen, rekenen op psychosociale hulp en wordt er ook ingezet op preventie, bijvoorbeeld door trainingen in online weerbaarheid aan te bieden.
Krachtige aanbevelingen
Ezawa is blij met de handreiking. “De aanbevelingen zijn heel krachtig. En waar ik ook heel blij mee ben is dat de handreiking ervoor zorgt dat er nu binnen de universiteiten over dit probleem gesproken wordt. Dat mensen met elkaar in gesprek gaan over wat ze meemaken en hoe ze dat ervaren. Daarnaast is het heel fijn dat universiteiten met deze handreiking vierkant achter hun wetenschappers gaan staan en bedreigde collega’s de hulp gaan bieden die zij nodig hebben. Want het is heel anders als je het allemaal zelf uit moet zoeken.”
De handreiking neemt de problematiek niet weg, maar biedt handvaten om ermee om te gaan. Moeten wetenschappers er dan maar aan wennen dat ze dreigtweets, haatmails en intimiderende bezoekjes op hun privéadres krijgen? Ezawa wil er niets van weten. “Het mag nooit de bedoeling zijn dat je aan grensoverschrijdend gedrag went. Daarvoor zijn de consequenties die het heeft voor het welzijn en de gezondheid te groot. Tegelijkertijd kunnen we ook niet voorkomen dat het gebeurt. Maar wat wel helpt, is dat onderzoekers nu weten dat hun universiteit achter ze staat en kan helpen.”
