Deze Homo sapiens probeerde 210.000 jaar geleden al van Europa zijn thuis te maken. Maar dat mislukte.
In de jaren zeventig ontdekten onderzoekers in het zuiden van Griekenland twee schedels. Ze werden vernoemd naar hun vindplaats en voortaan aangeduid als Apidima 1 en Apidima 2. Dat de onderzoekers met deze twee schedels iets bijzonders in handen hadden, blijkt echter nu pas. Een uitgebreid onderzoek suggereert namelijk dat de schedel die aangeduid wordt als Apidima 1 toebehoorde aan een Homo sapiens én verbazingwekkend oud is.
Vroege Homo sapiens
“Apidima 2 is ongeveer 170.000 jaar oud,” vertelt onderzoeker Katerina Harvati. “We kunnen concluderen dat het een Neanderthaler betreft. Verrassend genoeg is Apidima 1 met een leeftijd van 210.000 jaar veel ouder, maar heeft deze geen kenmerken van een Neanderthaler.” In plaats daarvan vertoont Apidima 1 volgens Harvati en collega’s (zie kader) zowel archaïsche kenmerken als kenmerken van moderne mensen, wat suggereert dat het om een vroege Homo sapiens gaat. Apidima 1 wijst er dus op dat moderne mensen zo’n 210.000 jaar geleden al in Griekenland rondliepen. En dat is op zijn zachtst gezegd verrassend te noemen.
Om de enigszins beschadigde schedels aan een soort te kunnen toewijzen, werden de beschadigde delen eerst gereconstrueerd. Daarna werden de schedels vergeleken met schedels van verschillende mensachtigen. Op basis van hun analyse stellen de wetenschappers dat de ene schedel toebehoort aan een Neanderthaler en de andere aan een modern mens. Het staat haaks op een onderzoek dat eerder dit jaar verscheen en waarin de Franse paleontoloog Marie-Antoinette de Lumley stelt dat de twee schedels een overgangspopulatie van Europese Homo erectus en Neanderthalers vertegenwoordigen. “Een conclusie die niet onderschreven wordt door onze uitgebreidere analyse,” zo merken de wetenschappers achter deze nieuwe studie vinnig op in hun paper. Wat de twee papers – ongeacht wie het nu bij het juiste eind heeft – laten zien, is dat het nog niet zo gemakkelijk is om deze schedels overtuigend aan een bepaalde soort mensachtige toe te wijzen. Niet alle onderzoekers zullen er dan ook gelijk van overtuigd zijn dat Apidima 1 ook echt een vroege Homo sapiens is.
Verbazingwekkend
Aangenomen wordt dat moderne mensen in Afrika evolueerden en in de loop van de tijd – mogelijk aangemoedigd door veranderingen in het klimaat – naar het noorden reisden om uiteindelijk het Afrikaanse continent te verlaten en de rest van de wereld te koloniseren. Dat laatste lukte zo’n 60.000 jaar geleden; moderne mensen vestigden zich rond die tijd voorgoed in grote delen van de wereld. Verschillende studies hebben echter aangetoond dat dit niet Homo sapiens‘ eerste poging was om Afrika te verlaten. In de tienduizenden jaren ervoor waren er ook al groepen Homo sapiens geweest die hun geluk buiten Afrika zochten. Daarvan getuigen onder meer resten van vroege Homo sapiens die in Israël zijn teruggevonden en tussen de 170.000 en 120.000 jaar oud zijn. Over het algemeen wordt echter aangenomen dat deze vroege uittochten niet heel ver reikten en weinig succesvol waren. Pas rond 60.000 jaar geleden slaagden Homo sapiens er werkelijk in om zich blijvend in grote delen van de wereld te vestigen. En tijdens die succesvolle migratiestroom zouden ze er ook voor het eerst in geslaagd zijn om Europa te bereiken (de oudste resten van een Homo sapiens die ons tot voor kort van ons continent bekend waren, zijn zo’n 42.000 jaar oud). Maar de 210.000 jaar oude schedel in Griekenland vertelt een ander verhaal. “De Apidimia 1-schedel laat zien dat moderne mensen zich veel eerder verspreidden dan we dachten en die verspreiding geografisch gezien ook veel verder reikte dan aangenomen, tot in Europa zelf,” stelt Harvati.
Als de datering en identificatie stand houdt, probeerden moderne mensen dus meer dan 150.000 jaar eerder dan gedacht al van Europa hun thuis te maken. Waarschijnlijk zonder succes. “Onze resultaten suggereren dat er in het Midden-Pleistoceen minstens twee groepen mensen leefden in wat nu het zuiden van Griekenland is: een vroege populatie Homo sapiens en – later – een groep Neanderthalers (…) We vermoeden dat de vroege populatie moderne mensen, vertegenwoordigd door Apidima 1, waarschijnlijk vervangen werd door Neanderthalers, wiens aanwezigheid in het zuiden van Griekenland uitgebreid bewezen is, onder meer door de Apidima 2-schedel.” Het was misschien wel één van de laatste keren dat de Neanderthalers aan het langste eind trokken. Tegen het eind van het Paleolithicum, rond 40.000 jaar geleden, moesten ze plaats maken voor grote groepen Homo sapiens die zich in het zuiden van Griekenland, maar ook in de rest van Europa vestigden. Niet lang daarna stierven de Neanderthalers uit.