Mogelijk gaat het om een uitgestorven ganzensoort die onbekend is voor de wetenschap.
De Egyptische muurschildering ‘Meidum Geese’ is sinds zijn ontdekking in de 19e eeuw door velen bewonderd en geadoreerd. Sterker nog, het fresco is zelfs beschreven als de ‘Mona Lisa van Egypte’. Ondanks dat de schildering veel bekendheid genoot, ging een opvallend kenmerk aan vele ogen voorbij. Want niemand had blijkbaar opgemerkt dat één van de ganzen die op het fresco pronkt, helemaal niet echt bestaat.
Fresco
“Het fresco is oorspronkelijk geschilderd op één van de buitenmuren van het graf van Itet,” vertelt onderzoeker Anthony Romilio in een interview met Scientias.nl. Itet, ook wel bekend als Atet, was een koninklijke vrouw die in het oude Egypte woonde. Ze was de vrouw van Nefermaat, de oudste zoon van koning Sneferu, een vizier en een religieuze leider aan het koninklijk hof. “De muurschildering is ongeveer 4600 jaar oud en werd 150 jaar geleden ontdekt,” aldus Romilio.
Het fresco is om meerdere redenen visueel opvallend. “De vogels worden met grote symmetrie afgebeeld,” legt Romilio uit. “Bovendien zijn ze in natuurlijke houdingen geplaatst en in nauwgezet detail geschilderd. Kijk maar naar de poten, de snavel en de individuele veren.”
Drie ganzensoorten
Onderzoekers zijn tot op heden in staat geweest om met enige mate van zekerheid drie ganzensoorten op het fresco te herkennen. “Het gaat om de grauwe gans, de kolgans en de roodhalsgans,” somt Romilio op. “Maar die laatste betwist ik in mijn onderzoek.” Toen Romilio vorig jaar het oude Egyptische fresco wat nader inspecteerde, viel zijn oog op de bontgekleurde gans. Volgens hem ziet deze gans er heel anders uit dan moderne roodhalsganzen (Branta ruficollis), met zijn opvallende, gedurfde kleuren en patronen op zijn lichaam, gezicht, borst, vleugels en poten. Bovendien zijn er nog nooit resten en botten van roodhalsganzen op Egyptische archeologische vindplaatsen aangetroffen. De geschilderde ‘roodhalsgans’ op het fresco is dan ook al langere tijd onderwerp van discussie. “Sommigen zeiden dat de afbeelding een onmiskenbare gelijkenis vertoont met de moderne soort, terwijl anderen opmerkten dat de schildering juist ernstig verschilde,” aldus Romilio. “Het meest verrassende voor mij was dat niemand eerder geprobeerd heeft om dit vraagstuk met kwantificeerbare technieken op te lossen, vooral gezien de beroemdheid van dit werk.”
Een prangende vraag is natuurlijk waarom deze ganzen op de muren van de kapel van Itet en Nefermaat pronken. “Veel afbeeldingen van dieren in de Egyptische kunst maken deel uit van offers aan de farao,” legt Romilio desgevraagd uit. “Het zijn taferelen van gejaagd, gevangen of verwerkt voedsel. Meidum Geese is echter anders. Hier grazen verscheidende vogels, terwijl een ander loopt of staat. De oude Egyptenaren zagen zichzelf graag als het herstel van het evenwicht in de chaos van buitenaf. Denk aan chaos van de natuurlijke wereld en chaos van vreemde culturen. De ganzen op het fresco vertonen een buitengewoon evenwicht in hun weergave. De ambachtslieden hebben het misschien met dit ‘evenwicht’ in gedachten geschilderd.”
De onderzoeker besloot de zogenoemde Tobias-criteria op het fresco los te laten. “Dit is een zeer effectieve methode om soorten met behulp van kwantitatieve metingen van de belangrijkste kenmerken van vogels, te identificeren,” legt Romilio uit. “Het wordt doorgaans gebruikt voor nauw verwante moderne vogelpopulaties om te zien of de verschillen groter zijn dan wat wij als dezelfde soort beschouwen. Ik heb nu als eerste deze indicator op een oud kunstwerk toegepast.”
Verschillend
Afgaand op zijn beoordeling, blijken de kenmerken van de geschilderde grauwe gans en kolgans goed met de werkelijkheid overeen te komen. “Kenmerken van de derde geschilderde gans matchen echter niet met een echte roodhalsgans,” concludeert Romilio. Uit de resultaten blijkt dat de omstreden geschilderde gans teveel verschilt van een echte roodhalsgans. “De reden voor dit verschil kan het resultaat zijn van artistieke vrijheid,” oppert de onderzoeker. “Ook kan het kunstwerk een mix zijn van verschillende kenmerken van verschillende dieren. Ten slotte zou het ook een nauwkeurige weergave kunnen zijn van een uitgestorven dier.” In dit geval zou het dus kunnen gaan om een uitgestorven gans die onbekend is voor de wetenschap. “Een aanwijzing hiervoor is afkomstig van andere getekende dieren in dezelfde kapel,” gaat Romilio verder. “Honden, jakhalzen en antilopen zijn allemaal nauwkeurig geschilderd en zijn bovendien onder te brengen onder bestaande soorten. Hieruit zou je kunnen opmaken dat de afbeelding van de raadselachtige gans ook nauwkeurig is en het dus niet een verzonnen dier betreft.”
Fauna-diversiteit
Volgens Romilio zijn er al eerder uitgestorven dieren in oude kunst gevonden. Het is dus goed mogelijk dat ook de opvallend gevormde gans op het befaamde Egyptische fresco een uitgestorven soort is. Bovendien benadrukt Romilio dat het hedendaagse Egypte niet altijd uit een overwegend uitgestrekt en onherbergzaam zandlandschap bestond. Het land kende in vervlogen tijden een ‘biodiverse geschiedenis, rijk aan nu uitgestorven soorten’. “Het moderne Egypte heeft een relatief verarmde fauna-diversiteit,” stelt Romilio. “Maar de huidige onderzoeksresultaten geven aan dat het aantal soorten dat in dezelfde tijd als de oude Egyptenaren leefde, mogelijk veel groter was dan eerder werd aangenomen. De oude Egyptische cultuur ontstond toen de Sahara nog groen was en bedekt met grasland, meren en bossen, vol diverse dieren waarvan er vele in graven en tempels werden afgebeeld. Tot dusver heeft de wetenschap de identiteit van relatief weinig van deze soorten bevestigd.”
Al met al blijkt maar weer dat er misschien nog veel geheimen in de dynamische Egyptische geschiedenis verborgen liggen. Of we die gaan ontrafelen? Dat hangt maar net van de juiste paar priemende ogen af die onopgemerkte kenmerken aan het licht weten te brengen.