Want te zwaar zijn, was in sommige prehistorische omgevingen een voordeel.
Het zijn misschien wel de beroemdste kunstwerkjes uit de prehistorie: de Venusbeeldjes. De kleine beeldjes – tussen de 6 en 16 centimeter hoog – stellen vaak vrouwen voor. Die vrouwen hebben grote borsten, brede heupen en duidelijk overgewicht. En daarmee zijn het bijzondere verschijningen die onderzoekers tot op de dag van vandaag lastig kunnen duiden. Want waarom maakten prehistorische kunstenaars deze beeldjes? Wat wilden ze ermee vertellen of bereiken?
Overgewicht promoten
Lang werden de beeldjes gezien als symbolen voor vruchtbaarheid of schoonheid. Maar in het blad Obesity stellen onderzoekers nu dat de beeldjes een heel andere functie hadden. Ze moesten overgewicht promoten.
De onderzoekers trekken die conclusie nadat ze zich nog eens bogen over de periode waarin deze beeldjes gemaakt werden en de uitdagingen waar de prehistorische mens in die tijd mee te maken had. En dan kun je eigenlijk maar één conclusie trekken, zo stelt hoofdauteur Richard Johnson. Namelijk dat de totstandkoming van deze beeldjes nauw samenhangt met klimaatverandering en dieet.
De context
Zo’n 48.000 jaar geleden kwamen de eerste moderne mensen in Europa aan. En het leven was er waarschijnlijk goed; de prehistorische mensen joegen in het relatief warme Europa op rendieren en mammoeten en deden zich ‘s zomers tegoed aan noten, planten, vissen en bessen. Maar toen veranderde het klimaat: het werd aanzienlijk kouder. Sommige groepen vroegmoderne mensen stierven uit, anderen trokken naar het zuiden. Weer anderen zochten hun toevlucht in bossen. In een wanhopige poging aan voedsel te komen, werd er volop gejaagd, waardoor grote prooien schaarser werden. Het moge duidelijk zijn; de vroegmoderne mensen kregen het lastig. En precies in die tijd zagen de Venusbeeldjes het levenslicht.
Voller bij de gletsjers
Johnson en collega’s bogen zich over een groot aantal van deze Venusbeeldjes die in verschillende Europese regio’s zijn teruggevonden. Ze keken daarbij met name naar de verhouding tussen de taille en heupen van de voluptueuze dames en deden een opmerkelijke ontdekking. De beeldjes die in de nabijheid van gletsjers waren teruggevonden, hadden meer overgewicht dan de beeldjes die op grotere afstand van de gletsjers het levenslicht zagen. Bovendien bleken beeldjes in perioden waarin gletsjers groeiden – en het dus veel kouder was – veel voller te zijn dan in perioden waarin de gletsjers zich terugtrokken. En op basis daarvan concluderen de onderzoekers dat de beeldjes bedoeld waren om een lichaamsideaal te communiceren. Oftewel: om overgewicht te promoten.
Voordelig
Die promotie was waarschijnlijk vooral gericht op jonge vrouwen, zo stellen de onderzoekers. Wanneer zij namelijk wat meer vetreserves hadden, was de kans dat ze een zwangerschap – dwars door periodes van intense kou en voedselschaarste – uitdroegen groter. Bovendien konden ze ook op die reserves teren zolang hun kinderen van borstvoeding afhankelijk waren. Voor deze vrouwen – en hun nageslacht – was overgewicht dus voordelig.
Zo op het eerste gezicht kent de studie ook een paradox. De onderzoekers stellen immers vast dat er een verband is tussen de mate van overgewicht en het klimaat; hoe kouder het klimaat, hoe voller de beeldjes zijn en hoe meer overgewicht dus geïdealiseerd werd. Maar in die gebieden waar het – door die kou en daarmee samenhangende perioden van voedselschaarste – heel voordelig was om wat zwaarder te zijn, moet het echter juist door die kou en voedselschaarste ook het lastigst zijn geweest om overgewicht te bewerkstelligen. Onderzoeker John Fox bevestigt dat, maar stelt tegelijkertijd dat vrouwen waarschijnlijk niet in hun eentje naar dat lichaamsideaal streefden, maar daarbij konden rekenen op steun van de groep. Die groep was er immers net zo goed bij gebaat dat de vrouw gezonde kinderen op de wereld zette en zo het voortbestaan van de groep garandeerde. “Er kan dan ook sprake zijn geweest van een groepsinspanning,” zo vertelt Fox aan Scientias.nl. “Waarbij de groep de moeder van schaars, voedzaam voedsel voorzag dat tijdens de zwangerschap nodig was en mogelijk niet beschikbaar werd gesteld aan mannen. Die extra voedingsstoffen kunnen de vrouw geholpen hebben om wat zwaarder te worden, terwijl de mannelijke jagers ook wel overleefden zonder die extra voedingsstoffen.”
Hypothese
“Omdat zwangere vrouwen alleen overleven als ze voldoende voedsel hebben, hypothetiseren wij dat de overvoedde vrouw in perioden van hongersnood en klimaatverandering in Paleolithisch Europa een ideaal symbool van overleving en schoonheid werd,” zo vatten de onderzoekers hun conclusie nog eens bondig samen. Het blijft voorlopig een hypothese, want niemand kan met zekerheid zeggen wat er door het hoofd van de prehistorische mens die deze beeldjes maakte, omging. Toch is Fox ervan overtuigd dat de studie – waarbij voor het eerst gekeken is naar patronen in zowel de vorm van de beeldjes als hun verspreiding – weleens dicht tegen de waarheid aan kan zitten. “Alle informatie die we nu over de ongeveer 50 Venusbeeldjes hebben, past binnen de hypothese die stelt dat de beeldjes overgewicht promootten.”
Dat er duizenden jaren nadat de Venusbeeldjes gemaakt werden nog eens goed naar gekeken wordt, is volgens Fox heel belangrijk. “Hoewel de Venusbeelden al sinds het einde van de negentiende eeuw bekend zijn en vaak opduiken in de eerste hoofdstukken van boeken over de Europese prehistorie en kunstgeschiedenis, is eigenlijk nog nooit geprobeerd om ze op een andere manier dan als generieke vruchtbaarheids- of schoonheidssymbolen te begrijpen.” Het nieuwe onderzoek brengt daar verandering in en verandert zo niet alleen onze kijk op de beeldjes, maar ook de manier waarop we naar de prehistorische Europeanen kijken. “Paleolithische ‘kunst’ levert nieuwe inzichten op in hun cultuur en gedrag,” aldus Fox.
