Wetenschappers hebben ontdekt dat vrouwelijke chimpansees menopauzes hebben die opvallend veel lijken op die van mensen. Die ontdekking kan ons helpen om beter te begrijpen waarom menopauzes in de natuur – en dus ook onder mensen – voorkomen.
Om erachter te komen of ook chimpansees in het wild in de overgang raken, bestudeerde een groep onderzoekers van de University of California zo’n twintig jaar lang chimpansees uit de Ngogo-gemeenschap in Oeganda. Daaruit bleek dat de vruchtbaarheid van de chimpansees afnam na ongeveer 30 jaar, en dat de vrouwelijke chimpansees nadat ze de 50 bereikten geen kinderen meer kregen. En dat is opvallend nieuws. Voorafgaand aan deze studie waren menopauzes in het wild alleen waargenomen bij enkele soorten walvissen en de mens.
Wat het uitmaakt of chimpansees en andere dieren wel of niet in de overgang raken? Dat heeft te maken met de zogenaamde “grootmoederhypothese”, een theorie uit 1966 die verklaart waarom vrouwen nog doorleven wanneer ze niet meer vruchtbaar zijn. Organismen hebben evolutionair gezien namelijk maar één doel: zo veel mogelijk kinderen op de wereld zetten, om zo je genen te verspreiden. Blijven leven nadat die optie weg is, heeft daarom geen nut zou je kunnen zeggen. Want ook om je nageslacht een tijd te beschermen hoef je niet heel oud te worden. Hoe kan het dan dat wij zo oud worden dat wij niet alleen ons eigen nageslacht leren kennen, maar ook hun nageslacht?
Hulp van oma
Dat werd lange tijd verklaard door die grootmoederhypothese. Die stelt dat onvruchtbare vrouwen nog “nuttig” kunnen zijn voor het verspreiden van de genen, door een deel van de zorg van hun kleinkinderen op zich te nemen. Op die manier stijgt de overlevingskans van de jongeren, en daarmee ook de kans op verdere verspreiding van de genen, wat in lijn is met de wetten van de biologie. Ook in de moderne mens lijkt die theorie nog enigszins op te gaan. “In samenlevingen over de hele wereld spelen vrouwen die voorbij hun vruchtbare jaren zijn belangrijke rollen, zowel economisch als als wijze adviseurs en verzorgers”, vertelt hoofdauteur Brian Wood.
Sociale systemen
De bestudeerde chimpansees bleken echter niet op of om te kijken naar hun kleinkinderen. Dat brengt de grootmoedertheorie aan het wankelen. Want waarom leven we dán langer dan de vruchtbare periode? De onderzoekers denken dat te verklaren door te kijken naar de hypothese van het ‘reproductieve conflict’. Die hypothese stelt dat vrouwen onvruchtbaar worden om op die manier niet te concurreren met jongere, en meer vruchtbare vrouwen. De kans op gezond nageslacht is op die manier groter. De twee hypotheses hoeven elkaar overigens niet per se uit te sluiten volgens de onderzoekers. Het heeft ook te maken met de leefwijze van soorten. Chimpansees paren namelijk met meerdere soortgenoten wat het lastig maakt om te bepalen welk nageslacht bij welke man hoort. Dat in combinatie met dat vrouwelijke chimpansees zelden samenleven met hun dochters – waarbij het wel duidelijk is die kinderen familie zijn – maakt dat de verzorgende rol voor de kleinkinderen zoals beschreven in de grootmoederhypothese in deze groep automatisch anders zal zijn dan bij de mens.
Om te onderzoeken of chimpansees in de overgang raken, onderzocht het team van onderzoekers de sterfte- en vruchtbaarheidscijfers van 185 vrouwelijke chimpansees op basis van demografische gegevens die verzameld waren van 1995 tot 2016. Ze berekenden welk deel van hun leven de vrouwtjes leefden zonder nog kinderen te krijgen en maten de hormoonspiegels in urinemonsters van 66 vrouwtjes variërend van 14 tot 67 jaar. “Omdat ons team tientallen jaren deze chimpansees heeft gemonitord, kunnen we er zeker van zijn dat sommige vrouwtjes lang leven nadat ze waren gestopt met voortplanten”, vertelt betrokken onderzoeker Jacob Negrey. “We hebben daarnaast duizenden uren in het bos doorgebracht om urinemonsters van deze chimpansees te verzamelen om hormonale signalen van menopauze te bestuderen.” Dat deden ze door bladeren te verzamelen waarop de apen hadden geplast. Daaruit ontdekten de onderzoekers hormoonspiegels die lijken op aanwijzingen voor de menopauze bij mensen. Stijgende niveaus van follikelstimulerend hormoon en luteïniserend hormoon bijvoorbeeld, net als afnemende niveaus van ovariale steroïde hormonen, waaronder oestrogenen en progestagenen.
Toeval of wijder verspreid?
Tot nu toe is de Ngogo-stam de enige chimpanseesstam waarbij wetenschappers zagen dat vrouwen in de menopauze kwamen, naast chimpansees in gevangenschap die goed voedsel, en medische zorg krijgen. Het is daarom nog onduidelijk of het fenomeen iets tijdelijks is – door uitzonderlijk gunstige ecologische omstandigheden zoals een stabiele en overvloedige voedselvoorziening en weinig roofdieren – of dat het fenomeen ook in meer populaties voorkomt, maar niet te zien is door de negatieve invloed van de mens op de natuur. “We weten nu in ieder geval dat menopauze en overleving na de vruchtbare periode zich kan voordoen bij meer soorten dan we voorheen dachten’, vertelt Wood. “Daardoor kunnen we nu nadenken over de rol die goede voeding en minder last hebben van roofdieren heeft gespeeld in de evolutie van de mens.”
De onderzoekers willen daarvoor verder onderzoek doen en ook meer inzicht krijgen in het gedrag van oudere chimpansees ten opzichte van de andere groepsleden. “Om dat mogelijk te maken, moeten er meer langlopende studies onder primaten in het wild worden gedaan”, aldus Wood.
