Satirische kaarten zijn nog niet zo heel oud. Ze vinden hun oorsprong in oorlogstijd én een gebied waar nu opnieuw een felle strijd woedt.
De bezetting van de Krim in 2014 wordt beschouwd als het begin van de Russische agressie tegen Oekraïne, maar het was bepaald niet de eerste oorlog die er werd uitgevochten. De Krimoorlog, van oktober 1853 tot februari 1856, wordt gezien als de eerste ‘industriële oorlog’. Voor het eerst werden stoomschepen ingezet en spoorwegen aangelegd om de troepen te bevoorraden en te verplaatsen. Telegraafverbindingen zorgden voor snellere communicatie tussen de commandocentra en het front. De toepassing van de nieuwe techniek van de fotografie leverde daarbij levensechte beelden van de oorlogsgruwelen en wantoestanden. Ook op cartografisch gebied bracht de Krimoorlog vernieuwing. Door de snellere communicatiemogelijkheden werd de strijd niet alleen op het slagveld gevoerd maar ook in de krantenkolommen. De publieke opinie en het beïnvloeden daarvan met propaganda deed zijn intrede. In die omstandigheden verscheen voor het eerst een satirische kaart van het Europese continent waarop de mogendheden afgebeeld zijn als een mens of dier. Het genre van de cartoonkaart was geboren.
In de 19de eeuw raakte het Ottomaanse rijk in verval. De machtsbalans in Zuidoost-Europa dreigde verstoord te raken. Sultan Abdülmecit I (1823-1861) kwam in conflict met Rusland en Frankrijk over de bescherming van christelijke minderheden en heilige plaatsen in Palestina, dat toen deel uitmaakte van het Ottomaanse rijk. De Russische tsaar Nicolaas I (1796-1855) viel in 1853 het Ottomaanse Moldavië en Walachije binnen en vernietigde de Zwarte Zeevloot van de Ottomanen in Sinop. Daarmee kantelden de verhoudingen. Vanwege hun economisch belang en de angst voor een te grote Russische invloed in de regio rond de Zwarte Zee kozen Frankrijk en Groot-Brittannië de kant van het Ottomaanse rijk. Later sloot het koninkrijk Sardinië zich bij de geallieerden aan en uiteindelijk kregen de Ottomanen zelfs steun van aartsvijand Oostenrijk.
Begin 1854 voeren Britse en Franse oorlogsschepen de Zwarte Zee binnen en vervolgens richting de Krim. Sebastopol was de thuishaven van de Russische Zwarte Zeevloot. De Brits-Franse vloot blokkeerde de toegang tot het schiereiland. In september van dat jaar landden de geallieerde troepen op de kust van de Krim en vanaf oktober werd de havenstad belegerd. In een jaar tijd werd Sebastopol zes keer gebombardeerd. Na het laatste bombardement in augustus 1855 capituleerden de Russen, al kregen ze de stad terug nadat ze in 1856 bij de Vrede van Parijs de vredesvoorwaarden geaccepteerd hadden. De Zwarte Zee werd neutraal en de Russen moesten er hun volledige vloot ontmantelen.
Tegen deze achtergrond verscheen in mei 1854, aan de vooravond van de belegering van Sebastopol, deze satirische kaart. De hoofdrolspelers op het Europese oorlogstoneel zijn afgebeeld als dieren. Rusland wordt als de boosdoener afgeschilderd, al ziet de grote beer er op het eerste gezicht onschuldig uit. Hij heeft echter een zweep met doodshoofden in zijn poot en draagt een kroon waarop ‘despotisme’ te lezen staat. Op zijn vacht krijgt Rusland allerlei negatieve kwalificaties toegekend: wreedheid, onverdraagzaamheid, verraad, valsheid, slavernij en onderdrukking. Uit de bek hangt een tong van leugens. Polen, hier onderdeel van het Russische rijk, wordt tot slaaf gemaakt met zijn naam gespeld in botten en schedels. Groot-Brittannië is afgebeeld als een leeuw die de wacht houdt met een geweer onder zijn poot en bezorgd richting Europa kijkt. Frankrijk is een keizerlijke adelaar, Sardinië een hond met de pauselijke tiara op zijn kop. In Oostenrijk is een tweekoppige adelaar afgebeeld die naar het oosten en westen kijkt en met een klauw het wraakzuchtige Hongarije tegenhoudt. Het Europese deel van Turkije is getekend als een kalkoen (Engels: turkey) met fez. In zijn poot heeft hij een fles ‘sublime porte’, een verwijzing naar het strategische belang van de Bosporus als enige toegang over water tot de Zwarte Zee. De overige Europese landen zijn minder prominent afgebeeld. Nederland is een slapend mannetje met een kroon op zijn hoofd en een pijp in zijn mond. Een stuk kaas en een fles jenever uit Schiedam vervolledigen het stereotype beeld. Een poot van de Russische beer staat op de Krim , verwijzend naar de Russische aanwezigheid in de Zwarte Zee. Om het schiereiland ligt de geallieerde Brits-Franse vloot klaar. De nagels van de beer worden geknipt. De Russen trokken zich terug in de versterkte marinehaven, waarnaar verwezen wordt met het bijschrift ‘De Russische vloot maar ze zijn niet zichtbaar’. ‘Russische forten, verwoest door de Russen om de geallieerde vloot de moeite te besparen’ verwijst naar de tactiek van de verschroeide aarde die de Russen toepasten.
Thomas Onwhyn
De kaart verscheen op 30 mei 1854, voor de belegering van Sebastopol, en werd ontworpen door de Britse illustrator Thomas Onwhyn (circa 1811-1886), die bekend werd met afbeeldingen bij het werk van Charles Dickens (1812-1870). Onwhyn tekende ook cartoons voor het satirische tijdschrift Punch. De kaart werd uitgegeven in Londen bij Rock Brothers & Payne. Zij gaven vooral pamfletten en ander populair, humoristisch en satirisch drukwerk uit. Aan het einde van de Krimoorlog maakte Onwhyn nog een tweede cartoonkaart, getiteld Treaty Map, waarbij de Russische beer zijn bloederige klauw van de Krim aftrekt.
Machtsbalans
Kaarten waarop landen of continenten afgebeeld staan als menselijke of dierlijke figuren waren geen noviteit in de 19de eeuw. Al in de 16de eeuw verschenen de bekende Leo Belgicus, met de Nederlanden als leeuw afgebeeld, en kaarten van Europa als maagd of koningin. Nieuw was dat het Europese continent niet als geheel wordt voorgesteld maar elk land als afzonderlijk wezen, waarbij de interactie tussen de landen centraal staat. Onwhyn zet vanuit de wereld van cartoonisten de eerste stappen richting de cartografie en stelt de Europese balance of power – zie de afbeelding onder de titel met aan de ene kant van de weegschaal de Russische beer en aan de andere kant de geallieerde mogendheden – op spottende wijze voor.
Succes
De cartoonkaart uit 1854 viel in de smaak. Nog hetzelfde jaar verschenen er in Hamburg een Duitse en in Brussel twee verschillende Franse vertalingen. Het zette bovendien andere cartoonisten en kaartenmakers aan om cartooneske kaarten van Europa te maken. De cartoonkaart van Europa zou in de volgende decennia uitgroeien tot een waar genre. Tijdens de Frans-Duitse oorlog in 1870 werden door beide partijen vergelijkbare cartoonkaarten gepubliceerd. De kaarten van Paul Hadol (1835-1875) en Arnold Neumann (1836-1920) werden in veel talen vertaald en zo over heel Europa verspreid. De hoogtijdagen van het genre lagen rond 1877, toen A Serio-Comic War Map van Frederick William Rose (1849-1915) werd uitgegeven, waarop Rusland werd weergegeven als een octopus die met zijn tentakels naar de omringende landen grijpt. Tot 1900 verschenen verschillende cartoonkaarten van Rose bij G.W. Bacon & Co. in Londen. Rond die tijd werden cartoonkaarten overal in Europa gemaakt of gekopieerd en verschenen ze ook in Japan, soms met toevoeging van de Aziatische landen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden cartoonkaarten als propagandamiddel ingezet door alle strijdende partijen. Nog steeds verschijnen er cartoonkaarten, soms duidelijke hommages aan eerder werk van Hadol of Rose. In bredere zin gebruiken cartoonisten regelmatig cartografische elementen in spot- prenten. Zij zijn allemaal schatplichtig aan Thomas Onwhyn.
Nieuwsgierig naar de andere 99 kaarten die geschiedenis schreven? Het boek ‘Kaarten die geschiedenis schreven’ is nu te koop en onder meer hier te bestellen. Behalve een satirische kaart van de Krim tref je in het boek nog veel meer interessante kaarten aan. Waaronder bijvoorbeeld één van de vroegste kaarten waarmee een pandemie wordt getraceerd, maar ook zeekaarten uit de dagen van de West-Indische Compagnie en kaarten die het vroegmiddeleeuwse wereldbeeld op onnavolgbare wijze onthullen. Sommige van deze kaarten heb je misschien al wel eens gezien, anderen zijn nog niet eerder aan het grote publiek vertoond. Sommige van de kaarten weerspiegelen enkel het verleden, anderen hebben er zelfs hun stempel op gedrukt. Sommige kaarten zijn heel feitelijk. Op andere lopen feit en fictie juist door elkaar heen. Zo zijn in het boek bijvoorbeeld ook kaarten terug te vinden van mythische eilanden, zoals Atlantis. Maar in het boek staan ook minder onschuldige fantasierijke kaarten, die vroeger of zelfs vrij recent nog als propagandamiddel zijn ingezet.
