Ook de bonobo maakt ‘zinnetjes’ – en doet dat ongeveer net zoals wij

Nieuw onderzoek onthult dat ook bonobo’s in hun onderlinge communicatie gewend zijn om losse kreten op een betekenisvolle en tamelijk complexe manier aaneen te rijgen. En dat is verrassend.

Het suggereert namelijk dat compositionaliteit – oftewel: het vermogen om woorden aaneen te rijgen tot zinnen waarvan de betekenis gedicteerd wordt door de betekenis van de individuele woorden en de wijze waarop ze in die zin gecombineerd worden – veel ouder is dan gedacht. “Aangezien mensen en bonobo’s een gezamenlijke voorouder hebben die ongeveer 7 tot 13 miljoen jaar geleden leefde, delen ze veel eigenschappen,” legt onderzoeker Martin Surbeck uit. “En het lijkt erop dat compositionaliteit er daar eentje van is. Onze studie suggereert dan ook dat onze voorouders zeker 7 miljoen jaar geleden – en mogelijk al veel langer geleden – reeds compositionaliteit gebruikten.”

Een woordenboek voor bonobo’s
Surbeck en collega’s trekken die conclusie in het blad Science. Ze baseren zich op een vrij uitgebreid onderzoek, waarin ze allereerst achterhaalden wat individuele kreten van bonobo’s nu precies betekenen. De onderzoekers reisden daartoe af naar Congo, waar ze het gedrag en de communicatie van bonobo’s 12 tot 15 uur per dag observeerden. Ook werd gekeken in welke context de bonobo’s hun kreten slaakten. “Zo gingen we bijvoorbeeld na of er een andere groep bonobo’s in de buurt was, of er voedsel aanwezig was, of degene die de kreet slaakte aan het eten, rusten of verzorgen was,” vertelt onderzoeker Mélissa Berthet aan Scientias.nl. “Maar we keken ook wat er direct nadat de kreet geslaakt was, gebeurde: kwamen er nieuwe bonobo’s bij de groep, stapte iemand op degene die de kreet slaakte af? Ging de groep op weg?” En uiteindelijk lukte het de onderzoekers om in hun dataset patronen te herkennen. “Als een specifieke kreet altijd gevolgd wordt door het feit dat de groep op weg gaat, wijst dat er sterk op dat de kreet zoiets betekent als: ‘laten we gaan’,” legt Berthet uit. “En deze systematische aanpak stelde ons dan ook in staat om de betekenis van bonobo-kreten te achterhalen.”

Combineren
Zodra de onderzoekers op deze wijze eenmaal een soort ‘bonobo-woordenboek’ hadden verkregen, was het tijd voor stap twee: nagaan of de bonobo’s ook daadwerkelijk aan compositionaliteit deden. “Compositionaliteit is het vermogen om van betekenisvolle elementen een combinatie te maken, die zijn betekenis ontleent aan de betekenis van de afzonderlijke elementen,” vertelt Berthet. “Zoals mensen zinnen maken van woorden.” Om te achterhalen of bonobo’s dat ook konden, legden de onderzoekers opnieuw hun oor te luister. En daarbij stelden ze vast dat bonobo’s niet alleen kreten combineren, maar dat die combinaties hun betekenis ook ontlenen aan de betekenis van de individuele kreten waaruit ze zijn opgebouwd. Oftewel: ook bonobo’s doen aan compositionaliteit.

Heel complex
En niet zomaar compositionaliteit: ook echt op een heel complexe manier, zo ontdekten de onderzoekers. “In de menselijke taal kennen we twee typen compositionaliteit. De eerste is vrij simpel, hierbij ligt de betekenis van de combinatie eigenlijk voor de hand. Je combineert gewoon de betekenis van de twee individuele elementen waaruit deze is opgebouwd. Bijvoorbeeld: om de frase ‘blonde danser’ te begrijpen, tel je de betekenissen van de twee woorden gewoon bij elkaar op, om vervolgens te concluderen dat we het hebben over een blonde persoon die ook een danser is.” Maar er is ook een aanzienlijk complexere vorm van compositionaliteit. “Hierbij ontleent de samenstelling zijn betekenis nog steeds aan de betekenis van de elementen waaruit deze is opgebouwd, maar verandert het ene element de betekenis van het andere element,” legt Berthet aan Scientias.nl uit. “En daarmee is de betekenis van de samenstelling dus geen simpele opsom meer van de betekenissen van de elementen waaruit deze is opgebouwd. Een voorbeeld: de frase ‘slechte danser’ verwijst niet naar een slecht persoon die ook een danser is. ‘Slecht’ staat hier niet los van ‘danser’, maar verandert de betekenis van ‘danser’ in die zin dat we hier te maken hebben met iemand die slecht kan dansen. Van dit type compositionaliteit – ook wel nontriviale compositionaliteit genoemd – werd lang aangenomen dat alleen mensen ertoe in staat zijn.” Maar dat blijkt dus niet het geval te zijn.

Verrassing
Het is wat Berthet betreft dé grote verrassing van dit onderzoek. “We ontdekten dat bonobo’s niet zomaar één, maar zelfs drie combinaties maken die ervan getuigen dat ze in staat zijn tot nontriviale compositionaliteit. Dat betekent dat bonobo’s zeker drie verschillende ‘zinnetjes’ kunnen vormen, waarin de betekenis van een individuele kreet die van een andere individuele kreet beïnvloedt.” Wat Berthet verder verrast heeft, is dat alle kreten van bonobo’s in principe gecombineerd kunnen worden. “Ook dat is opmerkelijk vergelijkbaar met de menselijke taal waarin alle woorden gebruikt kunnen worden om betekenisvolle zinnen te maken.”

Het onderzoek smaakt naar meer. “Wij hebben een nieuwe manier ontwikkeld om systematisch onderzoek te doen naar de betekenis van en compositionaliteit in communicatie van dieren. Wij pasten deze methode toe op bonobo’s en ontdekten dat ze een heel complex vocaal systeem hebben, maar dat is mogelijk niet uniek. Het is mogelijk dat andere soorten vergelijkbare capaciteiten hebben, maar we – tot nu – gewoon simpelweg niet de gereedschappen hadden om dat vast te kunnen stellen. De volgende stap is dan ook om deze methode los te laten op andere soorten om zo te achterhalen of zij ook tot compositionaliteit in staat zijn.” De eerstvolgende soort waar de onderzoekers hun pijlen op willen richten, is de chimpansee. Berthet is met name benieuwd of deze ook nontriviale compositionaliteit in zijn repertoire heeft zitten.