Hoe hard wetenschappers er ook op puzzelen, veel spijkerschrift blijft moeilijk te lezen. Maar daar is nu iets op gevonden: er is AI-software die 3D-modellen maakt van de kleitabletten, waardoor ze veel beter te begrijpen zijn. En dat maakt een hoop nieuw onderzoek mogelijk.
De Duitse wetenschappers gebruikten 3D-modellen van bijna tweeduizend kleitabletten met spijkerschrift. Naar schatting bestaan er wereldwijd nog zo’n 1 miljoen van zulke kleitabletten. Velen zijn duizenden jaar oud en behoren dus tot de oudste nog bestaande geschriften van de mensheid. Verwacht niet te hoogstaand proza: allerlei onderwerpen komen langs, van boodschappenlijstjes tot gerechtelijke uitspraken. “De kleitabletten bieden een kijkje in het verleden van de mens, duizenden jaren geleden. Maar ze zijn erg verweerd en daarom zelfs voor getrainde ogen moeilijk te ontcijferen”, vertelt onderzoeker Hubert Mara van de Martin Luther University in Halle-Wittenberg.
Weten wat je zoekt
Dit is omdat spijkerschrift in ongebakken stukken klei wordt gedrukt. En om het nog moeilijker te maken: het schrift was in die tijd erg ingewikkeld en bestond uit meerdere talen. Daarom is er niet alleen perfect licht nodig om de symbolen te kunnen ontcijferen, er is ook grondige achtergrondkennis vereist. “Tot nu toe was het moeilijk om toegang te krijgen tot de inhoud van veel kleitabletten tegelijk. Je moet eigenlijk exact weten wat en waar je naar zoekt”, aldus Mara.
Converteren naar de computer
Om een en ander te vereenvoudigen, kwam zijn lab met het idee om een systeem van kunstmatige intelligentie te ontwikkelen dat is gebaseerd op 3D-modellen. Het nieuwe systeem ontcijfert de karakters beter dan eerdere methodes. De AI werkt in feite op dezelfde manier als zogenoemde OCR-software (afkorting van optical character recognition) die de symbolen in de geschriften omzet in voor computers leesbare tekst. Dit heeft veel voordelen, want zodra het geconverteerd is naar computertekst, kan het geschrevene veel makkelijker worden gelezen of doorzocht. “OCR werkt normaal gesproken met foto’s of scans. Dat is geen probleem voor inkt op papier of perkament, maar met spijkerschrift op kleitabletten is het lastiger, omdat het licht en de hoek van waaruit je kijkt grote invloed hebben op hoe goed sommige karakters kunnen worden geïdentificeerd”, legt Ernst Stötzner uit van de MLU, die het nieuwe AI-systeem ontwikkelde.
Met vlag en wimpel
Samen met de rest van het team trainde hij de nieuwe software met behulp van driedimensionale scans en andere data, voornamelijk afkomstig van de Mainz University, die bezig is met een groot project voor 3D-modellen van kleitabletten. En toen kwam de grote test. Daarvoor slaagde de AI met vlag en wimpel. De computer wist de symbolen op de tabletten stuk voor stuk te herkennen. Hij bleek een betrouwbare vertaler van het spijkerschrift. “We waren verrast dat ons systeem zelfs goed werkt met foto’s, die eigenlijk nog slechter zijn dan bronmateriaal”, vertelt Stötzner.
Door de AI komt er nu een schat aan nieuw historisch materiaal beschikbaar, dat tot nu toe voor de meeste wetenschappers onleesbaar was. Het maakt nieuw onderzoek mogelijk, zoals de vergelijking van vele kleitabletten tegelijk.
Prototype
Tot nu toe is er alleen nog een prototype dat in staat is om symbolen uit twee talen te onderscheiden, terwijl er zo ver bekend twaalf verschillende spijkerschrifttalen zijn. In de toekomst moet de software ook daarvoor beschikbaar komen en bijvoorbeeld helpen bij het ontcijferen van verweerde inscripties op onder meer grafstenen, die ook driedimensionaal zijn, net als het spijkerschrift.
Het spijkerschrift ontstond rond 3500 voor Christus in het zuiden van Mesopotamië, in het huidige Irak. Met een rietstengel werden wig- en spijkervormige inkepingen gemaakt in kleitabletten. Een bepaalde combinatie van inkepingen vormde tezamen één teken, een spijker genoemd. In het begin werd het spijkerschrift vooral voor financiële zaken gebruikt: rekeningen, contracten en ontvangstbewijzen bijvoorbeeld. Maar al rond 2400 voor Christus ontstond de eerste ‘literatuur’. Het Sumerisch was het eerste spijkerschrift. Dat werd nog gelezen in verticale kolommen van rechts naar links, maar ergens rond 2000 voor Christus veranderde dat in horizontale lijnen van links naar rechts.
