De nieuwe inzichten omtrent de oorsprong van de mens volgen elkaar in een rap tempo op. Een goede reden om eens te kijken naar de nieuwste ontwikkelingen in een uiterst dynamisch vakgebied.
Wil Roebroeks is hoogleraar Human Origins aan de universiteit Leiden. Vijf jaar geleden interviewde onze bevlogen gastschrijver Rob Oele hem. Maar er is inmiddels alweer veel nieuws te melden. Hoog tijd dus om Roebroeks nog eens aan de tand te voelen. En dan komen er direct twee nieuwe ontwikkelingen aan bod. Dat is ten eerste dat de genetica steeds opnieuw revolutionaire perspectieven biedt. En ten tweede het idee dat de moderne mens en Neanderthalers mogelijk onderling kennis uitwisselden in plaats van dat ‘we’ hen uitroeiden zoals vaak gedacht. Een verslag van een fascinerend gesprek tussen twee mensen met een passie voor hoe onze geschiedenis ooit begon.
(Menselijk) DNA uit theelepeltje sediment halen
Oele: Mijn eerste vraag aan Roebroeks is wat zijns inziens de belangrijkste vernieuwing(en) van de voorbije vijf jaar zijn. Hij noemt dan vooral een methodologische innovatie, te weten de mogelijkheid om DNA uit sedimenten te kunnen halen en daaruit genera en soorten te identificeren. Concreet moet je je daarbij voorstellen dat je een stukje grond, stof of modder van bijvoorbeeld de bodem van een grot opstuurt naar een laboratorium zoals dat van het Max Planck Instituut in Leipzig. De collega’s daar blijken dan in staat om op basis van de biomoleculen in een theelepeltje sediment van tienduizenden jaren oud een soortenlijst samen te stellen. Dat kunnen planten en dieren zijn maar ook vroege mensen(soorten). Roebroeks: “Dat is echt te gek!”.
De grootste verandering in het denken over onze afkomst
“Wat vind jij de belangrijkste verandering in ons denken van de voorbije vijf jaar?” wil ik vervolgens van Roebroeks weten. “Dat is dat het relatieve belang van soorten ontzettend op de tocht staat,” antwoordt hij. Hij legt uit: “Toen ik student was, decennia geleden, maakten we rechte lijntjes naar onze verschillende voorouders en naar dito uitstervende lijntjes. Nu is iedereen lijntjes aan het trekken met overal dwarsverbanden. Het plaatje van onze afkomst lijkt nu meer op een struikgewas met spinnenweb-lijnen tussen de takken van dat struikgewas”. Je kunt dit verschijnsel ook definiëren als het denken in termen van (veel meer) hybridisatie. Dit houdt in dat onze verre voorouders, in de vorm van verschillende mensensoorten het regelmatig en op verschillende plekken en tijdperken met elkaar deden en vruchtbare nakomelingen kregen. ‘Wij’ moderne mensen zijn het resultaat van deze complexe smeltkroes.
Aanwijzingen voor hybridisatie
“Hoe is deze verandering in ons denken op gang is gekomen?” vraag ik. Roebroeks: “Doordat er de laatste decennia veel meer fossielen zijn opgegraven die het idee gaven dat er van alles naast elkaar leefde”. Dat vormde het beeld van een wijdvertakt struikgewas waarin hybridisatie de toon aangeeft. Hij vertelt dat al in 2002 een moderne ogende schedel in Roemenië (Pestera cu Oase) een aanwijzing voor hybridisatie tussen Neanderthalers en moderne mensen gaf (volgens onderzoeker Erik Trinkaus). Later genetisch onderzoek heeft inderdaad uitgewezen dat deze moderne mens een paar generaties daarvoor een volbloed Neanderthaler in zijn stamboom had. Dat toont weer de kracht van de genetica. Waarbij het ‘hightech’ imago daarvan ook helpt bij die verandering in ons denken, zegt Roebroeks: “Het is ongelofelijk wat de genetica nu aan het losmaken is.”
Komen Neanderthalers uit Afrika of uit Azië?
“Komt de meest aan ons verwante mensensoort, de Neanderthaler, oorspronkelijk uit Azië of uit Afrika?” vraag ik. Roebroeks zegt dat er veel mogelijke scenario’s zijn. Hij licht een scenario toe: “We weten dat de eerste ‘vroege mensachtigen’ al 2,1 miljoen jaar geleden in Azië waren. Ook wordt nu verondersteld dat er minstens 600.000 jaar geleden de mensen in Afrika enerzijds en Eurazië anderzijds van elkaar gescheiden raakten zodat er tussen hen nauwelijks nog genen-uitwisseling plaatsvond. We weten ook dat er omstreeks 430.00 jaar geleden al een groep vroege Neanderthalers in Spanje leefde; de desbetreffende fossielen zijn daar in een grot (Sima de los Huesos) gevonden. De vraag is nu of deze groep uit Afrika daarheen is gekomen vóór dat moment van scheiding (600.000 jaar geleden) of dat ze afstammelingen zijn van die veel eerdere groep uit Eurazië die ermee gestopt was genen uit te wisselen met de groep die in Afrika rondliep.” Waarmee dus is gezegd dat in het eerste scenario Neanderthalers rechtstreeks uit Afrika in ons continent kwamen en in het tweede geval uit Eurazië. Roebroeks: “Je ziet er zijn zoveel mogelijkheden.” Maar ook hier gelooft hij in de kracht van genetica: “Die gaat dat op den duur uitvogelen!”
Hoe verspreidde de moderne mens zich vanuit Afrika?
Ook vraag ik Roebroeks hoe zijns inziens de verbreiding van de moderne mens vanuit Afrika naar Azië en Europa is verlopen. Het is nu duidelijk, zo vertelt hij, dat zich rond 200.000 jaar geleden in het Midden-Oosten al ‘moderne’ mensen ophielden, trouwens (af en toe) samen met Neanderthalers. Door dit feit is het ‘emigratie-tijdstip’ de laatste decennia een stuk verder terug in de tijd geschoven. Recent is zelfs een schedel gevonden in Griekenland (Apidima) die is gedateerd op ruim 200.000 jaar en van een moderne mens lijkt. Die interpretatie is overigens wel zeer omstreden, zegt Roebroeks. Ook is er een aanwijzing dat modern menselijk DNA zelfs eerder een Neanderthaler-populatie is binnengekomen wat zou betekenen dat de hele vroege Homo sapiens – of beter geformuleerd: diens DNA – Europa binnenkwam. Dat zou af te leiden zijn uit een Neanderthaler-bot dat in Duitsland is gevonden (Hohenstein/Stadel). “Maar het is bloedlink aan deze vondsten al een vaste waarde te hechten omdat er nog veel te weinig observatiepunten zijn,” merkt Roebroeks op. En dit brengt hem op het volgende: “We leren veel maar ook dat we steeds voorzichtiger moeten worden. Het is zaak continu onjuistheden eruit te ziften.”
Leerden de moderne mens en de Neanderthaler van elkaar?
Ik vraag hem of de ontmoetingen tussen Neanderthalers en moderne mensen ook vernieuwend gedrag creëerden. Dat wordt ook wel acculturatie genoemd. “Je zou bijna denken van wel,” antwoordt hij. “Want we vinden bijna geen grottenkunst voordat de moderne mens kwam; het kan een kathalysatiepunt zijn geweest om de eigen identiteit te benadrukken. Net een week geleden heeft Marie Soressi (mede-hoogleraar aan Roebroeks vakgroep, red.) een NWO-beurs van anderhalf miljoen Euro verkregen om dát nader uit te zoeken. Onder andere met behulp van de nieuwe sedimentair-DNA-methode waarmee je mogelijk (hun) gelijktijdige aanwezigheid op een locatie kunt aantonen. Dat gaat dus ook om de vraag of er niet alleen genen werden uitgewisseld maar ook kennis en technieken.” In dit verband vertelt hij ook moeite te hebben met de hypothese dat moderne mensen met geweld Neanderthalers uitgeroeid zouden hebben. En met enige felheid zegt hij: “Er is geen enkele aanwijzing dat zo’n genocide plaatsvond. Absoluut niks!”.
Tot slot bevraag ik Roebroeks of hij een inhoudelijke boodschap heeft over te brengen naar het grote publiek. Hij is daar zeer terughoudend in, zegt hij. Hij wil in zijn lezingen vooral vertellen dat ondanks dat het wel heel erg lang geleden is, er toch nog dingen van te achterhalen zijn. En dat onderzoek ertoe doet waarbij jonge, puur door nieuwsgierigheid gedreven onderzoekers, continu het vakgebied veranderen. Hij vertelt ook dat hij zijn studenten traint vooral kritisch te zijn en open te staan voor meerdere gezichtspunten. “Maar natuurlijk laat de genetica zien dat we altijd met iedereen in contact stonden,” sluit hij af. Waarmee hij ten enenmale het belang van de genetica bevestigt. Mede door dit interview weet ik zeker dat genetisch onderzoek ons de komende jaren in de zoektocht naar onze verre oorsprong telkens weer gaat verrassen!
Rob Oele (1953) heeft in de jaren ’70 ontwikkelingspsychologie gestudeerd en is altijd zeer geïnteresseerd geweest in de ontstaansgeschiedenis van de mens. De laatste jaren is hij zich hier echt in aan het verdiepen en schrijft hij voor Scientias.nl met regelmaat over nieuwe, verrassende bevindingen en dito inzichten die hij tijdens zijn zoektocht naar het verhaal van onze herkomst tegenkomt. Nieuwsgierig? Bekijk hier de artikelen die eerder van zijn hand verschenen! Oele blijft de ontwikkelingen op de voet volgen en zal er ook regelmatig over publiceren op Scientias.nl.
