Het regenwoud gaat momenteel gebukt onder een extreem heftige en onverwachte droogte. De gevolgen zijn hartverscheurend: vissen en dolfijnen sterven en ook inheemse volken zitten volledig klem. En er zit helaas nog geen verandering (oftewel: regen) in de lucht.
Recent in de Amazone gemaakte beelden schetsen een helder, maar angstaanjagend beeld. Te zien is hoe zelfs grote boten, soms omringd door dode vissen, op het droge liggen. En op plaatsen waar grote rivieren zich een weg baanden door het woud, verschijnen nu steeds breder wordende zandbanken. “Zo uitgestrekt, dat het bijna lijkt alsof je op een breed strand zit,” vertelt Merijn van Leeuwen, bossenexpert bij het Wereld Natuur Fonds. Het is het resultaat van extreme en toch ook tamelijk onverwachte droogte. “De ergste droogte in 120 jaar tijd,” aldus Van Leeuwen.
Waterstand blijft maar zakken
Nu is droogte de Amazone op zichzelf niet vreemd. Elk jaar krijgt het woud – zo tussen juni en oktober – een droge periode voor de kiezen. “Het waterpeil kan dan wel 10 meter lager liggen dan tijdens het natte seizoen.” Dat natte seizoen dient zich normaliter vanaf oktober weer aan. “Dan begint het weer te regenen.” Maar dit jaar is alles anders. “De waterstand bleef maar zakken. En zakt nog altijd.”
Dode vissen en dolfijnen
De gevolgen zijn groot. “Sommige rivieren liggen gewoon helemaal droog. Op veel plaatsen zie je dode vissen liggen, die simpelweg geen kant meer op konden. Ook de grotere meervalsoorten – van één tot twee meter lang – hebben het moeilijk; die hebben gewoon grote rivieren nodig om te kunnen overleven.” En behalve rivieren zijn ook meren in het gebied enorm gekrompen. “In één vrijwel drooggevallen meer zijn maar liefst 153 rivierdolfijnen – een soort die net zo sterk met uitsterven bedreigd wordt als de tijger – dood aangetroffen.” De dolfijnen zijn hoogstwaarschijnlijk gestorven doordat het weinige water waarin ze zich moesten zien te redden, steeds warmer en zuurstofarmer werd. “Dat overleven ze gewoon niet.”
Maar niet alleen dieren hebben het zwaar; ook inheemse volken worstelen. “Voor hen is de rivier een levenslijn; ze halen er voedsel – in de vorm van vis – en drinkwater uit. En als zo’n rivier wegvalt, zitten ze klem. De dichtstbijzijnde stad waar ze voedsel of drinkwater zouden kunnen halen, is vaak namelijk uren reizen.”
De afgelopen jaren was de Amazone in deze zelfde periode ook veelvuldig in het nieuws en wel vanwege grote branden die in het woud woedden. Misschien zou je denken dat die – nu het woud met zo’n extreme droogte te maken heeft – opnieuw de kop opsteken. Maar dat valt alles mee. “Dat is wel interessant: dit jaar zien we – behalve in één Braziliaanse deelstaat – minder bosbranden dan normaal. Dat komt doordat de branden in de Amazone mensenwerk zijn; ze ontstaan na ontbossing, als mensen bomen en takken in brand steken om ruimte te maken voor akkers. Sinds kort hebben Colombia en Brazilië echter elk een nieuwe president die de natuur beter beschermt dan zijn voorgangers deden. Hierdoor is er in Brazilië in de eerste negen maanden van dit jaar de helft minder ontbost.” En dus zijn er ook veel minder branden gesticht en is de kans dat zo’n brand op het omringende woud overspringt ook veel kleiner. “Als Bolsonaro (de vorige president van Brazilië, red.) nog aan de macht was geweest, hadden we nu, met deze aanhoudende droogte, echt grote bosbranden gehad,” meent Van Leeuwen. Maar dankzij nieuw natuurbeleid lijkt dat de Amazone nu in ieder geval bespaard te blijven.
Samenloop van omstandigheden
De extreme droogte is volgens Van Leeuwen te herleiden naar drie factoren: “El Niño, de klimaatverandering en de ontbossing.” El Niño is een fenomeen dat elke 5 tot 7 jaar acte de présence geeft en waarbij de oceaanstromen veranderen. En dat brengt ook veranderingen in de zo vertrouwde weerpatronen met zich mee, zo vertelt Van Leeuwen. “In gebieden die anders vrij droog zijn, valt meer regen. En in gebieden die anders vrij nat zijn, wordt het juist droger.” De Amazone valt in de laatste categorie en kan – nu een nieuwe El Niño zich aandient – dus al wat minder regen verwachten. Maar dat is dus iets wat elke vijf tot zeven jaar speelt. Waarom is de droogte nu dan zo extreem? Omdat ook de ontbossing van de laatste decennia haar tol begint te eisen. “Elke boom verdampt water, als onderdeel van de fotosynthese,” legt Van Leeuwen uit. “Heel concreet brengt elk van die miljarden bomen in de Amazone elke dag net zoveel water – in de vorm van waterdamp – in de lucht als er in 8 badkuipen past. En daardoor is zo’n 50 tot 75 procent van de wolken – en dus ook de regenval – boven de Amazone en de omringende gebieden afkomstig van bomen. Maar als je die bomen kapt, verdampen ze geen water meer en zal ook de hoeveelheid regen afnemen.” En daar komt het effect van klimaatverandering dan nog bovenop. “Door klimaatverandering zijn de temperaturen in de Amazone gestegen. En door die warmte verdampt er meer water. En meer verdamping en minder regen leidt samen tot nog meer droogte.”
Nog geen regen op komst
En op dit moment vallen al die factoren dus samen, waardoor de Amazone de ergste droogte sinds het begin van de vorige eeuw doormaakt. En het einde van die droogte is nog niet in zicht. “Uiteindelijk dient het natte seizoen zich wel aan,” benadrukt Van Leeuwen. “Maar door El Niño laat dat sowieso wat langer op zich wachten. Dus de verwachting is dan ook dat de droogte nog wel enkele weken aanhoudt.” En dat is een ramp voor de inheemse volken die zo afhankelijk zijn van rivierwater. “Daar gaan de komende dagen en weken echt mensen omkomen door droogte en honger,” voorspelt Van Leeuwen. “Maar de droogte kan ook zeker een blijvende impact hebben op de natuur. Zo gaan soorten die afhankelijk zijn van een nat regenwoud hard achteruit.”
Volgend seizoen
De eerste regenbuien zullen dan ook zowel voor mensen als dieren als een verlossing voelen. Maar daarmee zijn we er mogelijk nog niet. Want El Niño kan – samen met de effecten van klimaatverandering en ontbossing – ook volgend jaar zomaar voor grote – of zelfs nog grotere – problemen gaan zorgen. “Als ook in de komende maanden minder neerslag valt dan normaal, dan zal er in de Andes ook minder sneeuwval zijn, waardoor er uiteindelijk ook minder smeltwater in de rivieren terechtkomt.” In dat scenario gaat de Amazone het eerstvolgende droge seizoen in met een waterstand die nog veel lager is dan aan het begin van het huidige droge seizoen het geval was. “Als er dan vervolgens ook nog eens minder regen valt, zou dat kunnen resulteren in een nog grotere droogte dan we nu zien.”
Ontbossing
Gelukkig ligt het in de lijn der verwachtingen dat het Amazonewoud de huidige droogte uiteindelijk wel weer te boven komt. “Het is een nieuwe klap voor het regenwoud, maar uiteindelijk zal het zich wel herstellen,” denkt Van Leeuwen. Dat wil echter niet zeggen dat we achterover kunnen leunen, want een toekomst waarin droogtes – ook in afwezigheid van El Niño – vaker en langduriger toeslaan, dreigt. “Op dit moment is 17 procent van het Amazonewoud al omgehakt. En wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat het woud een kantelpunt bereikt als we 20 tot 25 procent van de bomen hebben omgehakt. Op dat moment zijn er namelijk te weinig bomen om voldoende regen voor het woud te kunnen genereren en klapt alles in elkaar.” Het zou niet alleen slecht nieuws zijn voor de Amazone en de directe omgeving daarvan, maar voor de hele planeet, zo benadrukt Van Leeuwen. “De bomen in de Amazone hebben in hun stammen, wortels en bodem ongeveer net zoveel CO2 opgeslagen als er op jaarbasis wereldwijd wordt uitgestoten, keer tien! En het is met het oog op ons klimaat heel belangrijk dat die CO2 daar blijft.” Oftewel: dat het regenwoud standhoudt. En dat kan maar op één manier bewerkstelligd worden. “Door meteen te stoppen met ontbossen.”
Doen we dat niet, dan zullen er uiteindelijk te weinig bomen overblijven om het Amazonewoud van regen te voorzien. Voor de gevolgen daarvan moesten we tot voor kort misschien een beroep doen op onze verbeelding, maar dat hoeft nu niet meer. De extreme droogte waar het woud momenteel – door een samenloop van omstandigheden – onder gebukt gaat, geeft namelijk een angstaanjagend voorproefje van wat een Amazone met veel minder bomen te wachten staat. “De huidige droogte drukt ons wat dat betreft met de neus op de feiten en laat al iets zien van hoe snel het dan allemaal kan gaan.”
