We blijven diertjes, die als het erop aankomt toch instinctief handelen om te overleven. Een geneeskundeprofessor noemt het in een wereld vol conflicten en polarisatie belangrijker dan ooit om te snappen hoe dit soort instincten ongelijkheid en verdeeldheid verergeren.
De Argentijnse hoogleraar Jorge Colombo, eerder werkzaam aan de University of South Florida biedt in A New Approach to Human Social Evolution een nieuw perspectief op de menselijke sociale evolutie.
Instincten indammen
Dominantie, overlevingsdrang en competitie zijn nog steeds onze fundamentele drijfveren en liggen aan de basis van onze samenleving, betoogt hij. Zonder een bewuste inspanning om deze instincten in te dammen, houden we de cycli van machtsstrijd, ongelijkheid en verdeeldheid die een groot deel van de menselijke geschiedenis bepalen, in stand. Ook het klimaatprobleem lossen we zo niet op.
“In een tijdperk dat gekenmerkt wordt door autoritair leiderschap, economische ongelijkheid, milieucrises en nationalisme, is het cruciaal om te begrijpen hoe oude overlevingsmechanismen het menselijk gedrag blijven bepalen”, legt Colombo uit. “Met toenemende polarisatie in de politiek, conflicten over hulpbronnen en de strijd om sociale rechtvaardigheid, denk ik dat de mensheid alleen door onderwijs en universele waarden deze instincten kan afremmen om een duurzamere en rechtvaardigere samenleving te bevorderen.”
Besef van sterfelijkheid
Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Ons menselijk gedrag komt voort uit oeroude dierlijke driften, die heel langzaam zijn geëvolueerd. Belangrijkste doelen: overleven en winnen. Dit zit diep in onze hersenen geworteld en was ook altijd erg nuttig. Het heeft er immers voor gezorgd dat we als soort al even meegaan.
Toen de mens veranderde van prooi in universeel roofdier, beïnvloedde dat de organisatie van het menselijk brein, stelt de professor. De menselijke soort kreeg te maken met het besef van sterfelijkheid. Dat leidde ertoe dat overleven in onze krokodillenhersenen werd ingebakken, dat onze belangrijkste drijfveren voortplanting, voeding en territoriumdrift werden en onze basisreactie vechten of vluchten was.
Dun laagje beschaving
In de loop van de tijd heeft ons brein dankzij zijn plasticiteit een gesofisticeerd laagje toegevoegd aan onze dierlijke driften. We werden slimmer, creatiever en ontwikkelden ons op technologisch gebied. Onze woordenschat groeide en onze communicatie werd veel uitgebreider. Maar deze eigenschappen hebben die oude driften niet laten verdwijnen, hooguit weten we ze beter te camoufleren.
Volgens Colombo staan die oeroude basisdriften, zoals overleving, dominantie en de behoefte aan veilig voedsel, op gespannen voet met onze culturele drijfveren. “Oude dierlijke overlevingsdriften blijven bestaan bij mensen, gemaskeerd door verschillende vormen van beschaafd gedrag, maar vechten en vluchten blijven de basisprincipes. Zelfs bij religieuze overtuigingen komt agressief gedrag tevoorschijn om zelfs de meest verfijnde vreedzame ideeën te verdedigen of te bevechten”, legt hij uit. We zien ook in de geschiedenis dat religie een belangrijke oorzaak is van oorlog, maar ook expansiedrift en voedseltekorten zorgen voor veel conflicten.
Als dominante soort met onze geëvolueerde culturele en technologische kenmerken heeft het onder meer geresulteerd in de uitputting van natuurlijke hulpbronnen, de ontwikkeling van massavernietigingswapens, massaal consumentisme en politieke middelen om de publieke opinie te manipuleren. Het leidt allemaal tot armoede, uitbuiting, verdeeldheid en onderdrukking.
Onderwijs
Maar volgens Colombo is het nog niet te laat. We moeten ons bewust worden van onze oerdriften en ze leren in te dammen. Onderwijs is daarvoor essentieel, net als de bevordering van universele waarden om bijvoorbeeld het milieu te beschermen. Doen we dat niet dan zal er alleen maar meer armoede en ongelijkheid zijn en zullen minder mensen toegang hebben tot basale dingen als zorg en onderwijs.
“De agressiviteit, wreedheden, sociale ongelijkheid en niet aflatende ambities van bepaalde individuen en sociaaleconomische klassen zijn het beste bewijs dat mensen eerst hun fundamentele aard moeten erkennen om hun voorouderlijke drift te veranderen”, klinkt het tot besluit. “Diepgaande culturele veranderingen zijn alleen mogelijk en blijvend als mensen grip krijgen op hun werkelijke primaire staat.” Tijd dus om die oerdriften onder controle te krijgen, zodat we echt kunnen gaan werken aan een eerlijkere, duurzame wereld.
