Even was het op sommige plaatsen op de Antarctische ijskap tot wel 45 graden Celsius warmer dan normaal!
Op Oost-Antarctica zijn de laatste week temperaturen gemeten die onderzoekers – in deze tijd van het jaar – eigenlijk niet voor mogelijk hadden gehouden. Zo werd er bij het hoog op de Antarctische ijskap gelegen onderzoeksstation Concordia Station vrijdag nog een temperatuur gemeten van -11,5 graden Celsius. Dat lijkt misschien niet indrukwekkend, maar het is – voor deze tijd van het jaar en voor deze locatie – extreem hoog. “Dat is de hoogste temperatuur die daar ooit gemeten is,” vertelt Jonathan Wille, onderzoeker op het gebied van polaire meteorologie, aan de Université Grenoble Alpes in Frankrijk. “En het is 40-45 graden Celsius hoger dan de gemiddelde temperatuur die hier in maart gemeten wordt. Dat is echt indrukwekkend. En het overtreft het vorige in maart gevestigde warmterecord met 20 graden Celsius.”
Van Dumont d’Urville tot Vostok
Maar ook op andere plekken op Antarctica steeg het kwik tot ongekende hoogte. Zo werd bij het aan de kust gelegen onderzoeksstation Dumont d’Urville een temperatuur van 4,9 graden Celsius gemeten. Een nieuw record voor de maand maart. Ondertussen werd bij Casey Station – eveneens op Oost-Antarctica en aan de kust gelegen, maar duizenden kilometers verwijderd van Dumont d’Urville – een temperatuur van 5.6 graden Celsius geregistreerd. “Dat overtrof het vorige, in de maand maart genoteerde temperatuurrecord met 1,5 graad.” Maar ook op het Russische onderzoeksstation Vostok – dat net als Concordia weer diep landinwaarts en hoog op de ijskap ligt en normaal heel koud is – werd een record gebroken. “Op 18 maart werd er een temperatuur van -17,7 graden Celsius gemeten,” aldus Wille. En ook zulke hoge temperaturen waren hier, in de maand maart, nog niet eerder waargenomen.
Angstaanjagend
“Deze temperaturen zijn echt uitzonderlijk,” concludeert Wille. Daarbij moet echter wel worden opgemerkt dat de temperatuurmetingen op Antarctica niet zo heel ver teruggaan als elders op de aarde; de meeste Antarctische onderzoeksstations werden pas diep in de twintigste eeuw opgetuigd. Het betekent dat wat wij nu zien als ongeëvenaarde metingen in werkelijkheid weleens vaker acte de présence kunnen geven dan we nu denken. Dat gezegd hebbende, verdienen de hoge temperaturen die in de afgelopen week gemeten zijn, toch onze volledige aandacht. “Want ze herdefiniëren de manier waarop we het Antarctische klimaatsysteem zien. En de gebeurtenissen zijn wat dat betreft ook wel angstaanjagend, omdat we nu op Antarctica weersomstandigheden zien die we eerder – zeker in een gebied dat zoveel ijs herbergt – niet voor mogelijk hielden.”
Atmosferische rivieren
Terwijl onderzoekers nog versteld staan van de hoge temperaturen die op Oost-Antarctica gemeten zijn, denken ze deze wel te kunnen verklaren. De hoge temperaturen zouden namelijk te herleiden zijn naar zogenoemde ‘atmosferische rivieren’. Volgens het KNMI zijn dit “riviervormige slierten van geconcentreerd waterdamptransport in de atmosfeer”. Naast waterdamp transporteren deze atmosferische rivieren vaak ook warmte. Zowel het vocht als de warmte is afkomstig van lagere breedtes en wordt door de atmosferische rivieren naar hogere breedtes getransporteerd. “In dit geval was er op dinsdag 15 maart een heel intense atmosferische rivier die aan de oostkust van Antarctica arriveerde,” vertelt Wille. “En toen dat gebeurde, viel er heel veel neerslag. Ook dat is iets wat heel zeldzaam is voor dit gebied. Daarnaast vond er flink wat smelt plaats aan de oostkust – opnieuw iets wat bijna nooit gebeurt, zeker niet in maart. Na 15 maart was er sprake van wat wij een atmosferische blokkade noemen.” Het betekende dat het vocht dat door de atmosferische rivier naar Oost-Antarctica was getransporteerd, niet weg kon. “In plaats daarvan werd het landinwaarts gedreven en dat resulteerde in de hoge temperaturen die we later in de week bij verder landinwaarts gesitueerde onderzoeksstations – zoals Concordia en Vostok – zagen.”
Dat zo’n atmosferische rivier er überhaupt in slaagt om het kwik – eerst aan de kust en later ook landinwaarts – zo te laten stijgen, heeft alles te maken met de enorme hoeveelheid vocht die deze ‘rivier’ meevoert. “Het Antarctische continent is wat wij ook wel een polaire woestijn noemen: er is bijna geen vocht in de atmosfeer te vinden. Nu is het zo dat een atmosfeer die veel vocht herbergt, ook meer warmte kan herbergen. Dus als er een enorme hoeveelheid vocht naar het Antarctische continent wordt getransporteerd, heb je automatisch ook te maken met een luchtmassa die veel warmer is. Daarnaast brengt de atmosferische rivier ook wolken mee. En die wolken zijn anders dan de wolken die we normaal boven Antarctica zien en die uit ijsdeeltjes bestaan. De wolken die de atmosferische rivier meebrengt, bevatten namelijk vloeibaar water. En die wolken met vloeibaar water brengen straling (van de zon en dus ook warmte, red.) naar het oppervlak, maar voorkomen dat het vervolgens vanaf dat oppervlak weer in de hogere atmosfeer ontsnapt. Ze doen in feite dus dienst als een deken en warmen zo het oppervlak op.”
Klimaatverandering
Die atmosferische rivieren maken deel uit van het weersysteem. Ze treden bovendien veelvuldig en op tal van plekken op. Zo komen ze volgens het KNMI in West-Europa alleen al ongeveer één keer in de tien dagen voor. Dat een atmosferische rivier nu in Antarctica flink heeft huisgehouden, lijkt met dat alles in gedachten misschien vooral een speling van het weer, in plaats van het klimaat. En toch is er mogelijk ook wel een link te leggen met klimaatverandering, zo stelt Wille. “Het (de hoge temperaturen op Antarctica, red.) past in een patroon van extreme gebeurtenissen die we de laatste jaren hebben zien optreden en waarvan onderzoekers en meteorologen dachten dat ze onmogelijk waren. We hadden de extreme hittegolf in de Pacific Northwest in juni 2021, waarvan meteorologisch gezien gedacht werd dat deze onmogelijk was.” En waarvan onderzoekers later aantoonden dat deze in afwezigheid van antropogene opwarming ook onmogelijk was geweest. “We hadden de overstromingen in Duitsland, een maand later: ook een gebeurtenis die het resultaat was van een extreem weerpatroon.” En waarvan later eveneens werd aangetoond dat dat onmogelijk geachte weerpatroon door klimaatverandering een stuk waarschijnlijker was geworden. De hoge temperaturen die nu in Antarctica gemeten zijn passen duidelijk moeiteloos in het rijtje met ‘onmogelijk geachte weersomstandigheden die toch acte de présence gaven’. “Maar onduidelijk is nog of deze gebeurtenis ook toegeschreven kan worden aan klimaatverandering. Dat heeft twee redenen. Allereerst hebben we tijd nodig om deze gebeurtenis te bestuderen en uit te vogelen welk circulatiepatroon leidde tot de instroom van vochtige lucht boven Antarctica. En ten tweede hebben we zoals gezegd te kampen met een vrij korte observatiegeschiedenis op Antarctica, waardoor het ook zomaar zo zou kunnen zijn dat dit een gebeurtenis is die van nature gemiddeld eens in de 100 jaar plaatsvindt en die wij nu pas voor het eerst zien.”
Veel smelt, maar toch winst
Of de hoge temperaturen mede mogelijk zijn gemaakt door de antropogene opwarming blijft dus nog even in het midden. Maar wat wel vaststaat, is dat de temperaturen tot significante smelt op Oost-Antarctica hebben geleid. Dat is echter niet iets waar je van wakker hoeft te liggen. “Omdat dit een gebied is waar zelden smelt plaatsvindt, heeft dat nauwelijks consequenties,” legt Wille uit. “Het smeltwater bevriest heel snel weer en dit is dus niet iets wat de gletsjers uit balans brengt of andere nare gevolgen heeft. Sterker nog: doordat er zo’n warme, met vocht gevulde luchtmassa over de Antarctische ijskap bewoog, is er in een groot deel van Antarctica sprake geweest van zeer zware sneeuwval.” En zo voegt de atmosferische rivier meer ijs toe aan Oost-Antarctica dan deze heeft weggenomen.”
Nerveus
Geen grootschalige nadelige gevolgen dus voor Antarctica. Waar de atmosferische rivier echter wel voor behoorlijk veel brokken zorgt, is in de fraaie modellen en theorieën die onderzoekers hebben opgetuigd om het Antarctische weersysteem te beschrijven. “Deze gebeurtenis verandert onze kijk op en begrip van het Antarctische weer volledig,” stelt Wille. “Ik heb verschillende onderzoekers hierover gesproken en we krabben ons nu toch wel achter de oren. Het maakt ons allemaal een beetje nerveus. Want deze gebeurtenis heeft niet voor veel smelt gezorgd, maar we vragen ons nu wel af: wat als dit in hartje zomer in West-Antarctica had plaatsgevonden en tot enorme smelt had geleid op gevoelige gletsjers zoals de Thwaites-gletsjer en andere gletsjers die uitmonden in zee en bijdragen aan de zeespiegelstijging? Dat is iets wat we nu niet weten en eigenlijk ook onmogelijk achtten, maar nu dit gebeurd is, zijn we wel aan het denken gezet. Misschien is het toch wel een mogelijkheid waar we rekening mee moeten houden.”
Inmiddels is het kwik op Oost-Antarctica alweer flink gedaald. “De hoge temperaturen zagen we vooral afgelopen donderdag en vrijdag, gedurende het weekend bleef het vrij warm en maandag begon het kwik weer te dalen. En inmiddels is alles weer normaal in Oost-Antarctica. De laatste keer dat ik keek was de temperatuur op Concordia Station weer zo’n -40 graden Celsius, wat gebruikelijk is voor deze tijd van het jaar.” En daarmee zit de ‘Antarctische hittegolf’ er dus op. Voor onderzoekers gaat het nu echter pas beginnen. Zij zullen zich de komende tijd – vele malen langer dan de daadwerkelijk hittegolf duurde – het hoofd breken over de vraag hoe deze uitzonderlijke temperaturen konden optreden én hoe reëel het is dat ze in de toekomst elders op Antarctica opnieuw acte de présence geven en wél grote schade aanrichten.
