Wetenschappers tonen aan dat octopussen twee slaapfasen hebben en in één ervan wordt mogelijk echt gedroomd.
Wij mensen kennen verschillende slaapfasen. Bekend is bijvoorbeeld de remslaap, waarin we dromen. Lang werd gedacht dat alleen zoogdieren en vogels over twee slaapfasen beschikten, maar recent toonden onderzoekers aan dat ook bij inktvissen twee slaapfasen te ontwaren zijn. Genoeg reden voor Braziliaanse onderzoekers om eens verder te gaan kijken en uit te zoeken of ook octopussen meerdere slaapfasen kennen.
Rustig en actief
En hun studie wijst inderdaad uit dat ook octopussen twee slaapfasen kennen: een ‘rustige’ fase en een ‘actieve’ fase. Tijdens de eerstgenoemde fase liggen de octopussen heel stil en rustig. Hun huid is bleek van kleur en hun pupillen zijn heel klein. Tijdens de ‘actieve’ slaapfase is alles anders; de huid van de octopussen verandert van kleur en textuur, ook bewegen hun ogen, zuignappen en lichaamsspieren.
De onderzoekers trekken die conclusie nadat ze octopussen in het laboratorium filmden. Zodra de onderzoekers het idee hadden dat de octopussen sliepen, werden de weekdieren visueel geprikkeld of even aangeraakt. Zowel in de actieve als rustige slaapfase reageerden de octopussen nauwelijks, wat volgens de onderzoekers bewijst dat ze ook echt sliepen.
Dromen
En tijdens de actieve slaapfase dromen de octopussen mogelijk ook. “We kunnen dat niet bevestigen, omdat de octopussen het ons niet vertellen kunnen, maar onze resultaten wijzen erop dat de octopus tijdens de ‘actieve slaap’ iets ervaart wat lijkt op onze remslaap, de slaapfase waarin mensen het vaakst dromen,” aldus onderzoeker Sidarta Ribeiro. “Als octopussen inderdaad dromen, is het onwaarschijnlijk dat ze net zoals wij complexe symbolische plots ervaren. De ‘actieve slaap’ duurt bij octopussen namelijk maar heel kort – deze is doorgaans slechts enkele seconden tot één minuut lang. Als er tijdens deze fase gedroomd wordt, is het waarschijnlijk meer in de vorm van korte videoclips of zelfs gifjes.”
Cyclus
De onderzoekers ontdekten verder dat de actieve slaapfase vaak volgt op een langdurige rustige slaapfase. Voorafgaand aan de dus vrij korte actieve slaapfase vindt vaak een zeker zes minuten durende rustige slaapfase plaats. Daarnaast is er een heuse cyclus te ontwaren, waarbij octopussen om de 30 tot 40 minuten in een actieve slaapfase terechtkomen.
Evolutie
Die cyclische afwisseling van slaapfasen doet onderzoekers natuurlijk direct denken aan onze slaapcyclus, waarbij de remslaap altijd vooraf wordt gegaan door de non-remslaap en beide fasen vier tot vijf keer per nacht worden doorgemaakt. De overeenkomsten zijn treffend, omdat octopussen evolutionair gezien mijlenver van ons verwijderd zijn. “Hoewel het niet ondenkbaar is dat de ‘actieve slaapfase’ zoals we die bij mensen en octopussen zien afkomstig is van een gedeelde voorouder, is het zeer onwaarschijnlijk,” aldus onderzoeker Sylvia Medeiros. Ze wijst erop dat de wegen van de Cephalopoda (waartoe de octopussen behoren) en die van de gewervelden (waartoe wij behoren) zich zo’n 500 miljoen jaar geleden al scheidden. “Bovendien is een afwisseling tussen een rustige en actieve slaapfase tot op heden niet bij andere weekdieren aangetroffen.” De onderzoekers gaan er dan ook vanuit dat octopussen en mensen de slaapfasen onafhankelijk van elkaar ontwikkeld hebben.
Herinneringen
En dan kun je je natuurlijk afvragen: waarom treffen we deze twee slaapfasen uitgerekend bij deze soorten aan? Octopussen lijken op het eerste zicht maar weinig met mensen – of andere dromende gewervelden – gemeen te hebben. “De onafhankelijke evolutie van een ‘actieve slaapfase’ die lijkt op de remslaap die we bij gewervelden zien, kan weleens een eigenschap zijn van een centraal zenuwstelsel dat een bepaalde complexiteit bereikt,” denkt Medeiros. Net als mensen hebben octopussen een brein met duidelijk van elkaar te onderscheiden kwabben die elk een eigen functie hebben. “Een gecentraliseerder, complexer zenuwstelsel kan meer informatie en prikkels vanuit de omgeving verwerken,” legt Medeiros uit. Zo kunnen octopussen leren om roofdieren te vermijden of onthouden waar ze voedsel kunnen halen. In zoogdieren is aangetoond dat de afwisseling tussen een ‘rustige’ en ‘actieve’ slaapfase herinneringen versterkt. En mogelijk is dat exact de reden waarom ook octopussen meerdere slaapfasen hebben; de slaapfasen stellen de weekdieren in staat om de enorme hoeveelheid informatie die ze verkregen hebben in de betreffende hersengebieden te verankeren.
Leren
Maar daar blijft het niet bij. “Er is veel literatuur die aantoont dat octopussen speciale leervaardigheden hebben en problemen op kunnen lossen. Bij zoogdieren wordt de afwisseling tussen rustige en actieve slaapfasen ook wel geassocieerd met een versterking van het moleculaire mechanisme dat weer verband houdt met langdurige synaptische plasticiteit (dat de basis vormt voor leren, red.). Het is verleidelijk om te speculeren dat vergelijkbare mechanismen spelen in de octopus en de afwisseling van verschillende slaapfasen helpen om de uitdagingen die de omgeving vormt het hoofd te bieden en leerprocessen bevorderen.”
Er valt als het om slapende octopussen gaat ongetwijfeld nog veel te ontdekken. “Wij willen graag onderzoeken of de octopusslaap ook fysiologische functies heeft, zoals het ontgiften van de hersenen, zoals we dat ook bij zoogdieren zien.” Daarnaast zijn onderzoekers natuurlijk ook nieuwsgierig of octopussen daadwerkelijk dromen en zoja, waar die dromen dan over gaan. “Hebben octopussen ook nachtmerries?” vraagt Ribeiro zich af. En is uit de veranderingen die hun huid tijdens de actieve slaap ondergaat, misschien af te lezen waar ze over dromen? Wordt ongetwijfeld vervolgd.
