Het is eng hoe gehoorzaam mensen zijn aan iemand die veel autoriteit heeft, zo bleek al uit het beroemde Milgram-experiment. Onderzoekers hebben er nu nog eens naar gekeken en tonen aan dat het ook nog uitmaakt hoe dicht die persoon in zijn witte jas bij je staat.
Begin jaren 60 bedacht Stanley Milgram een experiment om te testen hoe gehoorzaam mensen zijn aan een persoon met autoriteit: héél gehoorzaam, zo bleek. Ze dienden op bevel dodelijke elektrische schokken toe. Milgram en iedereen was geschokt door de resultaten. Het is tot op de dag van vandaag een van de belangrijkste ontdekkingen in de sociale psychologie.
Dodelijke schok
De Amerikaanse psycholoog liet veertig proefpersonen in de waan dat ze meededen aan een experiment om het effect te testen van straffen op iemands geheugen. Daarbij zou de een leraar zijn en de ander leerling. De proefpersonen waren allemaal leraar en wisten niet dat de leerlingen acteurs waren. Ze kregen de opdracht om een elektrische schok toe te dienen als de leerlingen een foutje maakten. Die schokken werden bij elk fout antwoord sterker. De leerlingen slaakten steeds kreten van (zogenaamde) pijn. Meer dan 60 procent van de proefpersonen gehoorzaamde de onderzoekers tot ze zelfs bereid waren om 450 Volt toe te dienen, meer was niet mogelijk.
Milgram kwam met een simpele verklaring voor deze brute uitkomst: de deelnemers namen de rol aan van ondergeschikte en voelden zich daardoor niet volledig verantwoordelijk voor hun acties. Hoewel ze extreem gespannen waren, omdat ze doorhadden dat ze een ander persoon veel pijn deden, liepen ze toch niet weg van het experiment.
Meer aan de hand
Het experiment is sindsdien vaak – op meer ethische wijze – herhaald, onder meer om erachter te komen of er nog andere verklaringen zijn voor de extreme gehoorzaamheid van de proefpersonen. Professors Dariusz Doliński en Tomasz Grzyb van de Poolse SPWS University komen nu met bewijs dat er inderdaad meer aan de hand is.
“Onze benadering gaat ervan uit dat we moeten kijken naar de relatie van de deelnemer met de onderzoeker én met de leerling. De deelnemers willen bij beiden conflict vermijden. Het zijn twee onwenselijke situaties en ze moeten een keuze maken. Geen van de opties heeft duidelijk de voorkeur en de ene keus is niet per se beter dan de andere”, legt professor Tomasz Grzyb uit.
Duivels dilemma
Aan de ene kant wilden de deelnemers de leerlingen geen pijn doen: ze aarzelden om op de knop te drukken en vroegen of het echt nodig was. Aan de andere kant wilden ze de onderzoeker geen pijn doen, die zoveel tijd en energie had gestoken in de voorbereiding van de studie. Ook hadden ze voorafgaand aan het experiment geld gekregen voor hun deelname, wat hen motiveerde om iets terug te doen voor de onderzoeker.
Een duivels dilemma dus, waarbij ook de setting van het experiment een rol blijkt te spelen: waren de onderzoeker en de proefpersoon in dezelfde ruimte en de leerling in een andere, dan bevorderde dat de gehoorzaamheid.
Minder afstand
Analyse van andere studies over de rol van fysieke afstand bij de reactie op het lijden van anderen bevestigt dat idee. De hersengebieden die te maken hebben met empathie worden actiever als er minder afstand is tussen de proefpersoon en het slachtoffer.
Om te bevestigen dat de setting van het experiment een belangrijke rol speelt, deden de onderzoekers van SWPS University zelf een test. “Milgram heeft nooit de proefpersoon in dezelfde ruimte als de leerling gezet, terwijl de onderzoeker ergens anders zit. Zulke omstandigheden zijn cruciaal, omdat de gehoorzaamheid van de deelnemers op die manier veel minder groot is”, aldus professor Tomasz Grzyb.
Mannen én vrouwen
Om dat te bewijzen, verdeelden de onderzoekers uit Warschau 160 mensen in vier groepen van 20 mannen en 20 vrouwen. Om ethische redenen stopte het experiment als de proefpersoon de knop met 150 Volt indrukte. In de eerste situatie zaten de proefpersoon, de leraar dus, en de onderzoeker in dezelfde zaal, terwijl de leerling aan de andere kant van de muur zat. In de tweede situatie bevonden ze zich alle drie in dezelfde ruimte. Bij het derde experiment zaten ze allemaal in een andere ruimte en bij de vierde groep zaten de proefpersoon en de leerling in dezelfde ruimte, terwijl de onderzoeker aan de andere kant van de muur zat.
In de twee situaties waarbij de onderzoeker in dezelfde ruimte zat als de proefpersoon volgden 69 van de 80 mensen alle instructies op. Was de onderzoeker niet in dezelfde kamer dan gehoorzaamde maar 59 van de 80 deelnemers. En zat de leerling in dezelfde ruimte als de proefpersoon dan daalde dat nog iets verder en waren 57 van de 80 mensen gehoorzaam. De gehoorzaamheid was met 9.8 op een 10-puntsschaal het grootst in de groep waarbij de deelnemer in dezelfde ruimte zat als de onderzoeker en de leerling in een andere kamer. Met andere woorden: ze gehoorzaamden dan aan vrijwel alle instructies van de onderzoeker.
Innerlijk conflict
“Deze resultaten laten zien dat het belangrijk is om de afstand tussen deelnemer en leerling en tussen deelnemer en onderzoeker in overweging te nemen bij dergelijke experimenten”, aldus Doliński. Het innerlijke conflict van de proefpersoon wordt namelijk deels opgelost door de nabijheid van de leerling dan wel de onderzoeker. Met andere woorden: je zult iemand minder snel een zware elektrische schok toedienen als diegene bij je in de kamer zit, terwijl je opdrachtgever elders is.
Het is een interessante conclusie en een belangrijke stap voorwaarts in onze kennis over een fascinerend kenmerk van mensen: onze gehoorzaamheid aan autoriteit.
