Misschien heb je het al wel eens eerder gehoord: de bewering dat Columbus tal van ziektes met zich meebracht toen hij Amerika ontdekte, waaronder syfilis. Maar dat laatste lijken we nu naar het rijk der fabelen te kunnen bonjouren; uit nieuw onderzoek blijkt dat Amerika syfilis-achtige ziektes lang voor Columbus er voet aan wal zette, al kende.
Wetenschappers zijn het erover eens: het idee dat Columbus syfilis introduceerde in Noord- en Zuid-Amerika is een stukje onwaarschijnlijker geworden. Onderzoeker Verena Schünemann heeft meegewerkt aan het onderzoek. Ze legt uit: “Alhoewel de precieze herkomst van syfilis nog onbekend is, kunnen we alvast wel met zekerheid stellen dat Amerikaanse inwoners al eeuwenlang last hadden van treponematose.” Treponematose is een verzamelnaam voor een aantal aandoeningen die sterk verwant zijn: framboesia, syfilis, bejel (ook wel endemische syfilis genoemd) en pinta. Deze aandoeningen worden namelijk allemaal veroorzaakt door bacteriën van het geslacht Treponema. Het onderzoek is gepubliceerd in het blad Nature.
Stokoude skeletten
Voor het onderzoek hebben de wetenschappers gretig gebruik gemaakt van vier stokoude skeletten. De skeletten komen uit Brazilië en zijn inmiddels al 2000 jaar oud. Door heel voorzichtig DNA uit de botten te verwijderen en dit later te onderzoeken, hebben de wetenschappers weten te achterhalen hoe deze mensen waarschijnlijk overleden zijn. Wat blijkt? De laboranten vonden sporen van de bacterie Treponema pallidum endemicum, een variant die bejel veroorzaakt. Bejel lijkt op syfilis, alleen dan met de twist dat Bejel hoofdzakelijk door middel van huidcontact wordt verspreid. Dit is een belangrijk detail, omdat syfilis hoofdzakelijk seksueel overdraagbaar is. Mede-wetenschapper Kerttu Majander vertelt: “Het feit dat de resultaten laten zien dat het hier om een variant gaat die zich verspreidt via de huid, en niet via seksueel contact, roept nog wel de vraag op waar syfilis dan precies vandaan komt. Echter hebben we alleen maar sporen van bejel gevonden, waardoor de theorie dat Columbus syfilis introduceerde minder waarschijnlijk wordt.”
De wetenschappers denken op basis van hun studie ook meer te kunnen zeggen over de precieze familiegeschiedenis van Treponema pallidum: de bacteriesoorten met ondersoorten die ziektes zoals syfilis, bejel en framboesia kunnen veroorzaken. Waarschijnlijk zijn deze ondersoorten ontstaan door horizontale genoverdracht, oftewel recombinatie. Hierbij wisselen bacteriën verschillende genen met elkaar uit. Door het oude DNA uit Brazilië te vergelijken met modern bacterieel DNA, hebben onderzoekers weten te achterhalen dat dit proces zich herhaaldelijk heeft voltrokken. Onderzoeker Marta Pla-Díaz heeft meegewerkt aan het bestuderen van het DNA en kan hier dan ook meer over vertellen. “We kunnen niet precies bepalen wanneer deze recombinaties plaats hebben gevonden,” vertelt ze. “Wat we wel weten is dat dit proces (van horizontale genoverdracht, red.) waarschijnlijk de oorzaak is geweest van de verscheidenheid aan treponemale infecties die we vandaag de dag kennen.” Uit analyses blijkt dat die verscheidenheid binnen Treponema pallidum ergens tussen de 14.000 en 2550 jaar geleden moet zijn ontstaan. Daarmee zijn de ziekteverwekkers die tot deze bacteriesoort gerekend kunnen worden aanzienlijk ouder dan gedacht.
Terugkeer naar Europa
Het onderzoek is belangrijk, omdat er momenteel nog steeds felle wetenschappelijk discussies worden gevoerd wat betreft de medische gevolgen van de ontdekkingsreis van Christopher Columbus. Het gaat dan overigens niet alleen om de medische gevolgen die dat voor de Nieuwe Wereld had, maar ook om eventuele medische gevolgen voor de Oude Wereld. Een andere hamvraag die medische historici proberen te beantwoorden heeft namelijk te maken met de terugkeer van Columbus naar Europa; tegen het einde van de 15de eeuw was er plotseling sprake van een syfilis-uitbraak in veel havensteden, en de vraag is of Columbus en zijn bemanning hiervoor verantwoordelijk waren. De onderzoekers achten dat onder meer op basis van hun nieuwe studie onwaarschijnlijk. Zo wijzen ze erop dat er veel aanwijzingen zijn dat treponematoses reeds wijdverspreid waren in Europa. Bovendien is in Zuid-Amerika geen seksueel overdraagbare syfilis gevonden, zo benadrukt Schünemann. “Dit maakt de theorie dat Columbus deze vorm geïntroduceerd zou hebben in Europa dan ook minder waarschijnlijk.” Waar syfilis dan wel vandaan komt? Dát is een vraag die Schünemann binnenkort hoopt te kunnen beantwoorden.
