Nieuw onderzoek rekent af met het idee dat de bevolking van Paaseiland explosief groeide, het eiland uitputte en vervolgens – kort voor de Europeanen het eiland ontdekten – instortte.
Het verhaal van Paaseiland begint zo mooi. Ongeveer 1000 jaar geleden komen de eerste Polynesiërs na een duizenden kilometers lange zeereis op het afgelegen eiland aan. Ze besluiten het eiland – dat ze Rapa Nui noemen – te gaan bewonen. En in de eeuwen die volgen, richten ze honderden gigantische stenen beeldhouwwerken – de beroemde ‘moai’ – op, als stille getuigen van een bloeiende beschaving.
Ecocide
Maar uiteindelijk gaat het toch mis, zo vermoeden sommige onderzoekers. Het aantal bewoners van Rapa Nui blijft maar toenemen. En de talloze bewoners putten het eiland volledig uit: bomen worden omgehakt, zeevogels verdwijnen en de bodem raakt uitgeput. Uiteindelijk stort de ooit immense beschaving – nog voor de Europeanen het eiland op paaszondag, in 1722 ontdekken – in. Wanneer de Europeanen voet op Rapa Nui zetten – en het eiland de naam Paaseiland geven – wonen er nog maar een paar duizend mensen.
Klopt niet
De ondergang van de bevolking van Paaseiland: het is een bekend verhaal dat niet zelden wordt aangehaald om ook moderne beschavingen te waarschuwen voor ‘ecocide’, oftewel uitputting van het milieu. Maar er klopt niets van, zo schrijven onderzoekers nu in het blad Science Advances. Hun onderzoek wijst er namelijk sterk op dat op Paaseiland nooit enorme aantallen mensen hebben gewoond én dat de bevolking dus ook niet is ingestort. Sterker nog: alles wijst erop dat de bewoners van Paaseiland heel inventief roeiden met de riemen die ze hadden. Hun verhaal moet wellicht dan ook niet gezien worden als een waarschuwing, maar misschien juist wel als een bron van inspiratie.
Onderzoek
De onderzoekers trekken die conclusie nadat ze nagingen hoeveel oude, rotsachtige ‘moestuinen’ (zie kader) Rapa Nui telt en hoeveel voedsel er dus voor de Europeanen het eiland ontdekten, verbouwd kon worden. Het onderzoek onthult dat er afgaand op het aantal en de omvang van de moestuinen op Rapa Nui ongeveer voor een paar duizend mensen voedsel werd verbouwd. “Het laat zien dat de bevolking nooit zo groot kan zijn geweest als sommige van de eerdere schattingen suggereren,” merkt onderzoeker Dylan Davis op.
Rapa Nui is ongeveer een miljoen jaar geleden ontstaan, na vulkanische uitbarstingen. Erg vruchtbaar is het eiland niet; de regen heeft alle fosfor, stikstof en kalium die planten nodig hebben om te groeien, lang geleden reeds weggespoeld. Daarnaast brengt de omringende oceaan behoorlijk wat zout in de atmosfeer, dat deels weer op het eiland neerslaat en de vruchtbaarheid van de bodem ook geen goed doet. “De bodem op Rapa Nui was nooit echt heel productief,” merkt onderzoeker Carl Lipo op. “Toen mensen het eiland bereikten, moesten ze daar hun weg in vinden.” En dat deden ze. Eerst door de bomen op het eiland om te hakken en te verbranden en zo voedingsstoffen aan de bodem toe te voegen. Maar toen de bomen op waren, moesten ze het over een andere boeg gooien. Het leidde tot de rotsachtige moestuintjes. Hierbij werden op een stukje land wat stenen verspreid. En tussen die stenen werden dan gewassen – voornamelijk zoete aardappelen – verbouwd. De stenen boden bescherming tegen de wind en creëerden zogenoemde turbulente luchtstromen, waardoor de temperatuur tussen de stenen overdag lager en ’s nachts juist iets hoger lag. Ook werden in de rotsachtige moestuintjes kleinere stenen verspreid die door de bewoners van Rapa Nui met de hand waren verpulverd. Door stenen in kleinere stukjes te hakken, kwamen er nieuwe oppervlakken aan het licht die nog rijk waren aan minerale voedingsstoffen. En wanneer de stenen verweren, belanden die minerale voedingsstoffen in de bodem, waar planten er gebruik van kunnen maken. En zo slaagden de bewoners van Rapa Nui erin om op die weinig productieve bodem toch nog wat gewassen te verbouwen.
Eerder onderzoek
Lang was onduidelijk hoeveel van die rotsachtige moestuintjes er op Rapa Nui te vinden moeten zijn geweest. Toen de Europeanen het eiland ontdekte, schatten ze dat ongeveer 10 procent van Rapa Nui met moestuintjes bedekt was. Maar hoe betrouwbaar die inschattingen zijn, weten we niet goed. Latere pogingen om de moestuintjes met behulp van satellieten in kaart te brengen, waren weinig succesvol. Het is namelijk vrij lastig om op ‘gewone’ satellietbeelden onderscheid te maken tussen rotsachtige moestuintjes en andere rotsachtige verschijnselen, zoals natuurlijke rotspartijen of wegen.
SWIR
Voor het nieuwe onderzoek gooiden wetenschappers het daarom over een andere boeg. Ze maakten gebruik van SWIR-satellietbeelden. SWIR staat voor Shortwave Infrared, oftewel kortegolf-infrarood. Kortegolf-infraroodbeelden zijn uitermate waardevol als je rotsachtige moestuintjes wilt identificeren, omdat uit deze beelden ook de mineraalsamenstelling en het vochtgehalte van de bodem kan worden afgeleid. En omdat het vochtgehalte en de mineralogische kenmerken van rotsachtige moestuintjes anders zijn dan die van hun omgeving en bijvoorbeeld ook van andere rotsachtige verschijnselen, maken SWIR-beelden het een stuk gemakkelijker om die moestuinen aan te wijzen en de gezamenlijke omvang ervan vast te stellen.
3000 mensen
De satellietbeelden onthullen dat de oude, rotsachtige moestuintjes slechts ongeveer 76 hectare – nog geen 0,5 procent van het totale oppervlak van Paaseiland – beslaan. Samen moeten die moestuintjes ongeveer 3000 mensen hebben kunnen voeden. Dat zijn er ongeveer evenveel als de Europeanen bij hun eerste aankomst op Rapa Nui aantroffen. Het hint er duidelijk op dat Rapa Nui nooit veel meer mensen heeft geherbergd en de beschaving kort voor aankomst van de Europeanen dus ook niet is ingestort. Dat is allemaal overigens ook in lijn met andere recente studies waarbij onder meer objecten en menselijke resten die op Rapa Nui zijn opgegraven, zijn gedateerd. Ook die wijzen er niet op dat Rapa Nui ooit een heel omvangrijke bevolking heeft gekend.
En zo lijkt het tijd om onze kijk op Paaseiland en haar oude bewoners te herzien. Ze hebben zichzelf niet de vernieling in geholpen, maar slaagden er juist – heel knap – in om hun populatie in stand te houden. “Dit is geen voorbeeld van een ecologische catastrofe, maar van hoe mensen langdurig en op vrij duurzame wijze, ondanks de echt heel beperkte natuurlijke hulpbronnen, wisten te overleven,” concludeert Davis.
Vandaag de dag wonen op Rapa Nui nog ongeveer 8000 mensen. Ook verwelkomt het eiland elk jaar zo’n 100.000(!) toeristen. Het meeste voedsel wordt geïmporteerd, maar er zijn nog altijd eilandbewoners die zoete aardappelen verbouwen in de rotsachtige tuintjes.
