Het afweersysteem van muggen slaagt er maar niet in om af te rekenen met de malariaparasiet. En wetenschappers weten nu eindelijk hoe dat komt.
In het blad PNAS beschrijft een internationaal team van onderzoekers – waaronder ook Nederlandse wetenschappers – een enzym dat de malariaparasiet in feite onzichtbaar maakt voor het afweersysteem van muggen. “Het QC-enzym van de parasiet verandert eiwitten aan de buitenkant van de parasiet, waardoor afweercellen de parasiet niet herkennen en deze dus niet opruimen,” legt onderzoeker Chris Janse, verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum, uit.
Van mug naar mens
Malaria is een ernstige infectieziekte die door muggen op mensen wordt overgedragen. De ziekte wordt veroorzaakt door parasieten. De sporen van deze parasieten zitten in de speekselklieren van de mug en belanden wanneer de mug een mens steekt, in de bloedbaan van hun menselijke slachtoffer. De sporen reizen via die bloedbaan naar de lever, waar ze zich nestelen en vermenigvuldigen. De reis van de speekselklieren van de mug naar de lever van de mens verloopt ongestoord, want zowel het afweersysteem van de mug als het afweersysteem van de mens ‘ziet’ de parasieten niet en onderneemt dus ook geen actie om ze op te ruimen.
Van kankeronderzoek naar malariaonderzoek
Maar hoe maken de parasieten – of nauwkeuriger gezegd: hun sporen – zich nu precies onzichtbaar voor het immuunsysteem? Dat was lang onduidelijk. Tot huidonderzoeker Ferenc Scheeren bij Janse aan de bel trok. Scheeren had kort daarvoor een specifiek enzym ontdekt dat ervoor zorgt dat kankercellen niet door het menselijk immuunsysteem worden opgemerkt. En malariaparasieten bleken over een vergelijkbaar enzym te beschikken. Aangemoedigd door Scheeren boog Janse zich over dat vergelijkbare enzym.
En met succes. Want experimenten wijzen uit dat dit enzym er inderdaad voor zorgt dat het afweersysteem van de mug de parasieten niet detecteert. En wanneer de onderzoekers muggen genetisch zo aanpasten dat ze dit specifieke enzym misten, detecteerde het afweersysteem de malariaparasieten opeens wél en werden ze door afweercellen ingekapseld en opgeruimd. “Zoiets hadden wij nog nooit gezien,” stelt Janse. “Wij hebben met genetische modificatie veel verschillende malariaparasieten gemaakt in het lab die enzymen misten, en in geen enkel ander geval kon de mug eigenhandig levende parasieten opruimen.”
Bijzondere ontdekking
Een bijzondere ontdekking dus. Temeer omdat deze via kankeronderzoek tot stand is gekomen. Het eiwit dat Scheeren in het kader van dat onderzoek onderzocht, paste eveneens de buitenkant van kankercellen aan om detectie van die cellen door het afweersysteem te voorkomen. Dat de eencellige malariaparasiet een vergelijkbare strategie gebruikt, is opmerkelijk. “Dat er in de evolutie op twee verschillende onafhankelijke momenten vergelijkbare enzymen ontstaan zien we niet vaak,” aldus Janse.
Vaccin
Gehoopt wordt dat de ontdekking van het enzym een rol kan gaan spelen in de bestrijding van malaria. Janse werkt in het kader daarvan aan een malariavaccin, met daarin een verzwakte malariaparasiet. Voorlopig klinisch onderzoek heeft uitgewezen dat het vaccin een immuunreactie oproept die de ziekte in ieder geval kan vertragen. Maar uiteindelijk hopen de onderzoekers natuurlijk een vaccin te ontwikkelen dat de ziekte ook echt kan voorkomen.
In afwachting daarvan wordt echter ook nader onderzoek gedaan naar andere manieren om malaria een halt toe te roepen. Het onderzoek naar het eiwit dat de malariaparasiet onzichtbaar maakt voor het afweersysteem van de mug is daar een mooi voorbeeld van. Het biedt nieuwe aanknopingspunten om de overdracht van malaria van mug op mens in te perken. En mogelijk heeft het ook implicaties voor de behandeling van malariapatiënten. Zo hopen de onderzoekers in de toekomst uit te gaan zoeken of de malariaparasiet hetzelfde enzym ook gebruikt om onzichtbaar te blijven voor het menselijke afweersysteem.
