Mummies met tatoeages onthullen de angsten en geloofsovertuiging van oud-Egyptische vrouwen

Ook de oude Egyptenaren tatoeëerden er op los. En de resulterende tatoeages blijken ons een uniek inkijkje te gunnen in de gedachten en het leven van een onderbelichte populatie: de Egyptische vrouwen.

De wetenschappers bogen zich over de mummies van twee vrouwen die ergens ten tijde van het Oude Rijk (zo tussen 2639 v.Chr. en 2216 v.Chr) in de Egyptische nederzetting Deir el-Medina (zie kader) woonden. De ene mummie was door grafrovers al uitgepakt, waardoor de gemummificeerde huid zichtbaar was. De andere mummie was nog wel in doeken gewikkeld. Om een beeld te krijgen van wat er onder de doeken schuilging, maakten de onderzoekers gebruik van moderne technieken die het mogelijk maken om dwars door de windselen te kijken.

Het onderzoek
En tijdens het onderzoek stuitten de wetenschappers op een grote verrassing: beide vrouwen bleken namelijk tatoeages te bezitten. En op het lichaam van één van de twee vrouwen werden zelfs zeker dertig tatoeages aangetroffen.

Deir el-Medina is een oud-Egyptische nederzetting nabij de Vallei der Koningen. De nederzetting bood een thuis aan arbeiders (en hun gezinnen) die aan de graven in de Vallei der Koningen en Vallei der Koninginnen werkten. Waar die graven en de vondsten die daarin zijn gedaan ons meer onthullen over het leven van de elite, kunnen de resten van Deir el-Medina ons juist een uniek inkijkje geven in het leven van Egyptenaren die niet tot de bovenlaag van de samenleving behoorden.

Tientallen tatoeages
“De eerste tatoeages die we identificeerden, verbijsterden ons compleet,” vertelt onderzoeker Anne Austin aan Scientias.nl. “We hadden heel weinig bewijs dat er in het oude Egypte, ten tijde van het Oude Rijk, getatoeëerd werd.” En het bewijs dat er was, bestond uit hooguit één of twee tatoeages op de lichamen van oude Egyptenaren die in schilderingen waren afgebeeld of waarvan beeldjes waren teruggevonden. “De eerste gemummificeerde vrouw met tatoeages (die we onderzochten, red.) had er echter zeker dertig op haar armen, nek en schouder, dus dat was een verrassend groot verschil.”

Wat opvalt, is dat sommige tatoeages die bij de twee vrouwen zijn aangetroffen overeenkomsten vertonen. Zo zijn bij beide vrouwen afbeeldingen van de god Bes teruggevonden. Bes was een beschermgod waar onder meer tijdens zwangerschap en bevalling een beroep op kon worden gedaan. Op het lichaam van de ene vrouw wordt Bes tezamen met een schaal – die waarschijnlijk verwijst naar een zuiveringsritueel na de bevalling – afgebeeld. De afbeelding bevindt zich op de onderrug. Bij de andere vrouw staat Bes afgebeeld met onder meer een zigzaglijn die zou verwijzen naar koelend water dat – afgaand op teruggevonden medische teksten – gebruikt werd om barenspijnen te bestrijden. Ook deze tatoeage bevindt zich op de onderrug.

Beeldjes
Het idee dat beide tatoeages samenhangen met de zwangerschap en bevalling wordt verder onderschreven door het opmerkelijke feit dat vergelijkbare afbeeldingen – soms zelfs op exact dezelfde plekken op het lichaam – zijn aangetroffen op kleine kleibeeldjes die eveneens in Deir el-Medina zijn teruggevonden. “De getatoeëerde motieven die we hebben ontdekt, bevinden zich niet alleen om gemummificeerde menselijke resten,” bevestigt Austin in gesprek met Scientias.nl. “Maar ook op beeldjes van zwangere vrouwen (zie kader). Daarnaast zijn de afbeeldingen die op het lichaam zijn getatoeëerd ook stuk voor stuk afbeeldingen die we elders in verband met geboortes aantreffen. Dus als we zo door een Egyptische lens naar de tatoeages kijken, zien we dat de getatoeëerde afbeeldingen en objecten ook weer geassocieerd moeten worden met bescherming tijdens de bevalling.” In andere woorden: de tatoeages lijken dienst te hebben gedaan als een soort – onmogelijk kwijt te raken of te verliezen – amulet dat bescherming moest bieden tijdens een opwindende, maar potentieel levensgevaarlijke periode in het leven van deze vrouwen: de periode waarin ze kinderen op de wereld zetten.

De kleibeeldjes die Austin en haar collega Marie-Lys Arnette in hun studie aanhalen, zijn heel interessant. “Omdat ze met de hand zijn vormgegeven en zo ontworpen zijn dat de zwangere buik echt geaccentueerd wordt,” aldus Austin. “De beeldjes hebben vergelijkbare tatoeages als de menselijke resten, dus daarom vroegen we ons ook af welke rol de getatoeëerde beeldjes dan speelden. Mogelijk werden ze tijdens de bevalling gebruikt als een soort magische beschermers. Of misschien speelden ze een rol tijdens de ceremonie waarin de vrouwen getatoeëerd werden.” Het blijft voor nu gissen. “We hebben meer van dit soort beeldjes nodig om meer over hun functie te weten te komen.”

De onderzoekers – die naast de twee vrouwen die in deze studie aan bod komen in Deir el-Medina nog meer getatoeëerde mummies hebben ontdekt – hopen dat ze in de toekomst nog meer getatoeëerde menselijke resten gaan vinden. Niet alleen in nog onbestudeerde Egyptische tombes, maar ook in museumcollecties. “Middels infrarood imaging en een scherper oog voor het identificeren van tatoeages hopen we dat men op andere vindplaatsen en in musea ook in staat is om nieuwe tatoeages te identificeren.” Het lijkt geen onmogelijke missie. “Voorafgaand aan 2000 hadden we in oud-Egyptische graven nog maar drie mensen met tatoeages teruggevonden. Nu hebben we er in Deir el-Medina alleen al twee keer zoveel gevonden.”

Hoe deden ze het?
Hoe de oude Egyptenaren de tatoeages aanbrachten, is onduidelijk. “We hebben geen afbeeldingen van het tatoeëren en het vinden van instrumenten die daarvoor gebruikt werden, is lastig, omdat we ze dan zouden moeten kunnen onderscheiden van vergelijkbare instrumenten die voor heel andere dingen – zoals naaien – gebruikt werden.” Om toch meer grip te krijgen op hoe de oude Egyptenaren hun huid versierden, heeft Austin de ogen dan ook gericht op experimentele archeologie. “Om zo na te gaan of het meer of minder waarschijnlijk is dat bepaalde materialen voor het tatoeëren werden gebruikt.”

In afwachting van vervolgonderzoek en de ontdekking van nog meer getatoeëerde mummies zijn onderzoekers al behoorlijk in hun nopjes met de ontdekking van deze twee getatoeëerde oud-Egyptische vrouwen. Niet in de laatste plaats, omdat hun tatoeages ons een uniek inkijkje geven in hun leven (en daarbij horende angsten). En dat is toch een tamelijk onderbelicht hoofdstuk in de geschiedenis van de oude Egyptenaren, aldus Austin. “Omdat het schrift in het oude Egypte heel geslachtsgebonden was – geschreven teksten van of over vrouwen zijn relatief zeldzaam – weten we zeker in vergelijking met de mannen uit Deir el-Medina, maar heel weinig over de vrouwen uit deze nederzetting. De tatoeages op de beeldjes en de menselijke resten geven ons dan ook een inkijkje in hun gedachten, zorgen, ervaringen en overtuigingen die in de schriftelijke overlevering onzichtbaar blijven.”

Bronmateriaal

" Of Ink and Clay: Tattooed Mummified Human Remains and Female Figurines from Deir el-Medina" - The Journal of Egyptian Archaeology
Afbeelding bovenaan dit artikel: Anne Austin

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd