Vrome middeleeuwse monniken hadden zo hun eigen, goede redenen voor het observeren en noteren van vreemde verkleuringen van de maan. En wetenschappers zijn daar anno 2023 – om heel andere redenen – maar wat blij mee.
Europa werd van de jaren 1300 tot halverwege de 19e eeuw geteisterd door de zogenoemde Kleine IJstijd. Dit was een lange, koude periode waarin Europese gletsjers oprukten. Sommigen vermoeden dat explosieve vulkaanuitbarstingen belangrijke aanjagers van de Kleine IJstijd zijn geweest. Zo is bekend dat het tijdvak tussen 1100 en 1300 de meest vulkanisch actieve periode in de geschiedenis was. Maar wanneer vonden deze erupties precies plaats en hoe immens waren die eigenlijk? Kon dat écht tot de Kleine IJstijd hebben geleid? Een analyse van de bewaard gebleven geschriften van Middeleeuwse monniken schept nu iets meer duidelijkheid.
Middeleeuwse monniken
Middeleeuwse kroniekschrijvers registreerden en beschreven talloze historische gebeurtenissen. Denk aan de daden van koningen en pausen, belangrijke veldslagen, natuurrampen en hongersnoden. Even opmerkelijk waren hemelse verschijnselen, zoals totale maansverduisteringen en hun kleuring. Totale maansverduisteringen vinden plaats wanneer de maan in de schaduw van de aarde komt. Meestal blijft de maan zichtbaar als een roodachtige bol. Maar na een zeer grote vulkaanuitbarsting kan er zoveel stof in de stratosfeer zijn geïnjecteerd – het middengedeelte van de atmosfeer dat ongeveer begint waar commerciële vliegtuigen vliegen – dat de verduisterde maan bijna verdwijnt.
Openbaring
Middeleeuwse monniken hielden de kleuringen van de maan goed in de gaten. Niet omdat ze wisten dat dit met vulkaanuitbarstingen te maken had, maar omdat het volgens hen een belangrijke aanwijzing kon geven over de dag van Gods laatste oordeel. Dat komt omdat er in visioenen in het bijbelboek Openbaring gesproken wordt over een ‘rode bloedmaan’ die het einde der tijden inluidt. Van de 64 totale maansverduisteringen die tussen 1100 en 1300 in Europa plaatsvonden, hadden de kroniekschrijvers er 51 getrouw gedocumenteerd. In vijf van deze gevallen meldden ze ook dat de maan uitzonderlijk donker was.
Studie
Onderzoekers besloten naar aanleiding van de geschriften van deze Middeleeuwse monniken, te zoeken naar grootschalige vulkaanuitbarstingen. “Ik realiseerde me dat de donkerste maansverduisteringen allemaal binnen ongeveer een jaar na grote vulkaanuitbarstingen plaatsvonden,” zegt onderzoeker Sébastien Guillet. “Omdat we de exacte dagen van de verduisteringen kennen, opende het de mogelijkheid om de waarnemingen te gebruiken om te bepalen wanneer de uitbarstingen moeten hebben plaatsgevonden.”
Het team deed er bijna vijf jaar over om honderden geschriften te bestuderen, op zoek naar aanwijzingen over totale maansverduisteringen en hun kleuring. Vervolgens brachten de onderzoekers deze geschreven teksten van de Middeleeuwse monniken in verband met gegevens van ijskernen en boomringen. “Vulkaanuitbarstingen laten sporen achter in het ijs van Antarctica en Groenland,” legt onderzoeker Clive Oppenheimer uit. “Door de informatie van ijskernen en de beschrijvingen van middeleeuwse teksten samen te voegen, kunnen we nu beter schatten wanneer en waar enkele van de grootste erupties hebben plaatsgevonden.”
Grootste vulkaanuitbarsting uit de geschiedenis
Door de nachtelijke hemel te observeren hebben de Middeleeuwse monniken onbewust enkele van de grootste vulkaanuitbarstingen uit de geschiedenis geregistreerd, zo blijkt. Dankzij de teksten slaagde het team er namelijk in de timing en de intensiteit van verschillende vulkaanuitbarstingen nauwgezet te bepalen. En van de vijftien erupties die de onderzoekers ontraadselden, wedijvert er één, die plaatsvond in het midden van de 13e eeuw, met de beroemde uitbarsting van Tambora in 1815: de grootste uitbarsting die ooit door mensen is beschreven. Deze eruptie veroorzaakte in 1816 ‘het jaar zonder zomer’.
Het stratosferische stof, veroorzaakt door de grote vulkaanuitbarsting, was waarschijnlijk niet alleen verantwoordelijk voor de verdwijnende maan die de Middeleeuwse monniken (en de Japanse geleerde Fujiwara no Teik, zie kader) hadden gezien. Door het stof werd het op aarde ook aanzienlijk koeler, doordat minder zonlicht het aardoppervlak bereikte. Dit zou op zijn beurt voor mislukte oogsten kunnen hebben gezorgd.
Kleine IJstijd
Al met al blijkt dat er tussen 1100 en 1300 inderdaad behoorlijk wat vulkaanuitbarstingen de revue hebben gepasseerd. Deze waren – op één na – nog allemaal ongedocumenteerd. De resultaten, gepubliceerd in het vakblad Nature, onthullen dan ook interessante nieuwe inzichten in een van de meest vulkanisch actieve periodes in de geschiedenis van de aarde. Zo weten we nu bijvoorbeeld dat er gedurende deze periode zelfs één van de grootste erupties aller tijden heeft plaatsgevonden. En dus is het helemaal geen gekke theorie dat vulkaanuitbarstingen tot de Kleine IJstijd hebben geleid. “We weten uit eerder werk dat krachtige uitbarstingen een wereldwijde afkoeling kunnen veroorzaken,” zegt onderzoeker Markus Stoffel. “Denk aan een temperatuurdaling van ongeveer 1 graad Celsius over een tijdspanne van een paar jaar. Bovendien kunnen dergelijke erupties ook regencycli in de war schoppen. Het kan leiden tot grote droogtes op de ene plaats en overstromingen op de andere.”
Onderzoek naar de tot voor kort onbekende vulkaanuitbarstingen gaat door. “Het is belangrijk dat we onze kennis over deze mysterieuze erupties verbeteren,” zegt de Stoffel. “Dit is cruciaal om beter te begrijpen of en hoe vulkanisme in het verleden niet alleen het klimaat, maar ook de samenleving tijdens de Middeleeuwen beïnvloedde.”
