Maar liefst 11 giftige PFAS-stoffen aangetroffen in de Noordelijke IJszee

Daarbij werd voor het eerst het giftige GenX gevonden, wat betekent dat ook deze, nieuwere stof ondertussen het noordpoolgebied heeft doordrongen.

De oceaan is het thuis van een scala aan prachtige planten en dieren. Maar soms lijkt het tegelijkertijd wel de afvalput van de aarde. (Micro)plastics, chemicaliën, pesticiden en zelfs drugs blijken linksom of rechtsom in het water te belanden. Ook de koude en verre Noordelijke IJszee is niet meer vrij van vervuiling. Want in een nieuwe studie troffen onderzoekers hier maar liefst elf giftige PFAS-stoffen aan, waarvan één die nog nooit eerder in zo’n afgelegen gebied was gevonden.

PFAS lijken handige stoffen. Maar tegelijkertijd vormen ze ook een grote bedreiging. Wetenschappers hebben veelvuldig hun bezorgdheid over de stoffen geuit. Dat komt omdat ze mogelijk giftig zijn voor mens en dier. Zo blijkt dat ze onder andere kanker en een verminderde immuunrespons veroorzaken in proefdieren. En ook bij mensen zijn er negatieve gevolgen voor de gezondheid beschreven. “Er zijn meerdere studies uitgevoerd naar een verband tussen blootstelling aan PFAS en de menselijke gezondheid,” vertelt onderzoeker Hanna Joerss aan Scientias.nl. “Bij de meest uitgebreide studie waren er ongeveer 69.000 mensen betrokken die in de staat Ohio in de Verenigde Staten wonen. De inwoners waren mogelijk blootgesteld aan de stof PFOA die werd uitgestoten door een PFAS-productiefabriek. Op basis van deze en andere onderzoeken heeft de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid in 2018 het risico voor de menselijke gezondheid in verband met de aanwezigheid van de twee stoffen PFOS en PFOA in voeding beoordeeld. Kritische punten in het rapport waren de vondst van een verminderde antilichaamrespons na vaccinatie, een verhoogd cholesterolgehalte en een lager geboortegewicht.”

Afgeschaft
Nadat de negatieve gezondheidseffecten waren vastgesteld, werden er meteen twee stoffen afgeschaft. Bedoeld als veiliger alternatief voor PFOA kwam HEFPO-DA op de markt, verkocht onder de handelsnaam GenX. Maar al snel bleek dat deze stof soortgelijke gezondheidsproblemen met zich meebracht. “Dit is een goed voorbeeld van een hele betreurenswaardige vervanging,” zegt Joerss. “We hebben dit trouwens niet alleen op het gebied van PFAS zien gebeuren, maar door de jaren heen met verschillende chemicaliën. Het verbieden van één chemische stof leidt vaak tot vervanging door een vergelijkbare chemische stof, die niet onderhevig is aan regelgeving. Het niet reguleren van een chemische stof betekent echter niet dat het veiliger is. In veel gevallen bleek de vervangende chemische stof even problematisch te zijn als zijn voorganger.”

Milieu
De stoffen hebben bovendien niet alleen invloed op onze gezondheid. Ze weten namelijk ook een weg naar de natuur te vinden. Ondanks dat sommige stoffen zijn afgeschaft, worden ze nog steeds op grote schaal in het milieu aangetroffen. Dat komt omdat de verbindingen niet van nature afbreken, waardoor ze zich in de voedselketen opbouwen en zo zeer vervuilend zijn. De stoffen komen voornamelijk in het water terecht door de uitstoot van fabrieken die de stoffen maken of gebruiken. Ook kunnen de stoffen in het milieu terechtkomen door het gebruik van sommige PFAS-houdende producten, zoals blusschuim, impregneermiddel voor textiel, smeermiddelen, of als PFAS-houdende producten bij het afval terecht komen. Bronregio’s zijn onder andere Europa, Noord-Amerika en Azië. Maar hoeveel kilometer kunnen deze stoffen eigenlijk, als ze eenmaal in de oceaan zijn beland, afleggen?

Noordelijke IJszee
Een heel eind, zo blijkt. Want zelfs de verre Noordelijke IJszee blijkt niet meer PFAS-vrij. Aan boord van een onderzoeksschip met ijsbreker verzamelde het team in deze afgelegen oceaan monsters. In totaal testten ze het water op 29 verschillende PFAS-stoffen. De bevindingen zijn zorgwekkend. Want de onderzoekers troffen maar liefst elf giftige PFAS-stoffen in het Arctische zeewater aan. Bovendien ontdekten ze in het water ook GenX. Het is voor het eerst dat deze vervuilende stof in zo’n afgelegen gebied wordt gedetecteerd. Het betekent dat ook deze stof ondertussen het verre noordpoolgebied heeft doordrongen.

In- en uitstroom
De onderzoekers stuitten tijdens hun onderzoek op een opvallende ontdekking. “We waren verrast door de duidelijke verschillen tussen de Arctische in- en uitstroom,” legt Joerss uit. “We namen monsters in de Framstraat; een zeestraat tussen Groenland en Svalbard, langs twee stromen die de Noordelijke IJszee binnenkomen en verlaten. En opvallend genoeg waren de PFAS-concentraties hoger in het water dat het noordpoolgebied verlaat dan in het water dat vanuit de Noord-Atlantische Oceaan het noordpoolgebied binnenkomt.” Dit suggereert dat de stoffen mogelijk niet via het water, maar via de lucht worden meegevoerd en in het poolgebied neerdwarrelen.

De bevindingen zijn verontrustend. Want mogelijk bestaat er nu geen enkele plek op aarde meer dat niet vervuild is met deze giftige chemicaliën. “PFAS worden over de hele wereld gevonden,” legt Joerss uit. “Tot 1000 meter diepte in de Arctische Oceaan zoals wij in onze studie constateerden, tot de Arctische ijskappen, in sneeuw en lucht en ook op Antarctica, in de Alpen, en rond de Himalaya. Vanuit de bronregio’s worden de verbindingen door oceaanstromingen of via de atmosfeer naar de Noordelijke IJszee en andere afgelegen gebieden getransporteerd.” En dat is niet zonder gevolgen. “In deze afgelegen gebieden kunnen de verbindingen negatieve effecten hebben op gevoelige ecosystemen,” legt Joerss uit. “Aangezien PFAS in het milieu niet worden afgebroken, vermoeden wetenschappers dat ze honderden jaren kunnen blijven bestaan. Daarom is het belangrijk om de wereldwijde dynamiek en de uiteindelijke putten van deze giftige verbindingen te gaan begrijpen. Want op die manier kunnen we de milieu-impact en hun lot in de komende decennia in kaart brengen.”

GenX
Dat nu ook is aangetoond dat GenX over lange afstanden vervoerd kan worden, verraste Joerss op zich niet. “Eigenlijk was het mijns inziens slechts een kwestie van tijd,” zegt ze. “Modelstudies hadden al aan het licht gebracht dat GenX over vergelijkbare eigenschappen beschikte en – net als andere PFAS die eerder in het noordpoolgebied waren aangetroffen – mogelijk lange afstanden kon afleggen. Bovendien wordt deze stof al sinds de jaren 2000 in Europa geproduceerd en gebruikt. Hierdoor heeft het al bijna twintig jaar de tijd gehad om naar afgelegen gebieden te reizen.”

Wat te doen?
De vraag is natuurlijk of we ook iets kunnen doen om de giftige stoffen weer uit het zeewater te verwijderen. “Als de stoffen eenmaal afgelegen gebieden zoals het noordpoolgebied hebben bereikt, is het erg lastig om ze weer op te ruimen,” vertelt Joerss desgevraagd. “Maar er zijn zeker manieren om de toekomstige afgifte van PFAS in het milieu te verminderen. Zo werken verschillende onderzoeksgroepen samen met drink- of afvalwaterzuiveringsinstallaties aan nieuwe technologieën om PFAS-stoffen uit verontreinigend water te halen. Als consument kun je op zoek naar PFAS-vrije producten. Zo bieden verschillende merken tegenwoordig producten aan waar geen PFAS in is verwerkt. In plaats van een pan met een antiaanbaklaag of coating van PTFE (beter bekend als teflon) te gebruiken, kun je ook kiezen voor gietijzeren of keramisch kookgerei.”

PFAS-stoffen vormen dus een wereldwijde bedreiging voor het milieu, met schadelijke gevolgen voor de gezondheid van dieren, mensen en ecosystemen. Overheden verscherpen ondertussen dan ook steeds vaker de regels. Zo is er vanaf 2020 een Europees verbod op pannen met PFOA. Ook in Nederland werd er actie ondernomen om PFAS uit natuur- en landbouwgrond te weren. Of dit zijn vruchten afwerpt, zal de toekomst uitwijzen.