Hoewel eerdere studies suggereerden dat dieren, zoals apen, onrechtvaardigheid ervaren, schetst het nieuwste onderzoek een subtieler beeld.
Het is een vraag die denkers al eeuwenlang bezig houdt: zijn wij mensen de enigen die streven naar eerlijkheid en gefrustreerd raken wanneer anderen krijgen wat wij verlangen? In de afgelopen jaren hebben evolutionaire psychologen gesuggereerd dat we misschien niet zo bijzonder zijn als we denken. Ook dieren, van kraaien tot kapucijnapen, lijken soms jaloers te worden. Toch suggereert nieuw onderzoek van de Universiteit van Californië, Berkeley, dat mensen hierin misschien wel uniek zijn.
Rechtvaardig
Ons rechtvaardigheidsgevoel bij het verdelen van middelen heeft waarschijnlijk een sleutelrol gespeeld in onze ontwikkeling. Het stelde ons in staat om schuilplaatsen te bouwen, voedsel te delen en complexe samenlevingen te creëren. Natuurlijk verschilt ons idee van eerlijkheid van persoon tot persoon, maar in de kern draait het om wat psychologen ‘ongelijkheidsafkeer’ noemen: een sterke afkeer van oneerlijke verdelingen en een instinctief gevoel voor hoe dingen eerlijk zouden moeten worden gedeeld.
Voorbeeld
Voorbeelden hiervan zien we overal om ons heen, zoals elke ouder of broer of zus kan beamen. Geef een kind iets mooiers dan zijn broer of zus, en protest is vrijwel gegarandeerd. Het gaat niet alleen om het mislopen van een speeltje of traktatie; het draait vooral om het feit dat iemand anders het wél kreeg. Die reactie onthult een duidelijke afkeer van ongelijkheid.
Dieren
Er wordt al eeuwenlang gediscussieerd over hoe dieren eerlijkheid ervaren. Sommige dieren vertonen gedrag dat we maar al te goed herkennen als jaloezie, bijvoorbeeld wanneer ze worden overgeslagen voor een lekkere snack. Veel onderzoekers zien hierin het bewijs dat we niet de enigen zijn met een hekel aan onrechtvaardigheid.
Kapucijnaap
Het baanbrekende onderzoek van primatoloog Frans de Waal, inclusief de inmiddels iconische video van een verontwaardigde kapucijnaap, bracht een fascinerend inzicht: dieren lijken een gevoel voor ongelijkheid te hebben dat opvallend veel doet denken aan dat van kinderen. Alles verliep soepel zolang beide apen een plak komkommer kregen. Maar toen één van hen een druif kreeg, veranderde de stemming drastisch. De aap met de komkommer reageerde verbolgen, smeet zijn hap terug naar de onderzoeker en rammelde boos aan de kooi.
Niet uniek
De Waal en zijn collega’s stelden dat deze en latere experimenten aantoonden dat mensen niet de enige soort zijn met een gevoel voor eerlijkheid. Ook vergelijkbare studies met kraaiachtigen, honden en zelfs muizen lijken aanwijzingen te geven voor een afkeer van ongelijkheid. Maar betekent dit dat deze dieren daadwerkelijk jaloers kunnen worden? Volgens onderzoeker Oded Ritov is dit ‘de simpelste, en misschien wat antropomorfe, interpretatie’. Hij sluit andere verklaringen echter niet uit.
Studie
In een nieuwe studie onderzocht Ritov samen met zijn team jarenlange onderzoeken naar de vraag of dieren een vergelijkbaar gevoel van eerlijkheid hebben. Met gegevens uit 23 studies over ‘ongelijkheidsafkeer’, bestudeerden ze de resultaten van meer dan 60.000 observaties van 18 diersoorten. De onderzoekers noemen hun studie de ‘meest uitgebreide empirische studie over niet-menselijke ongelijkheidsafkeer tot nu toe’. Ze analyseerden eerdere data opnieuw en kwamen toen met een nieuwe benadering die ons begrip van eerlijkheid aanzienlijk verdiept. De meta-analyse is gepubliceerd in het tijdschrift Proceedings of the Royal Society B.
Niet jaloers
Of ook dieren jaloers kunnen worden? Volgens Ritov wijzen zijn bevindingen daar niet op. “Op basis van onze gegevens kunnen we niet concluderen dat dieren jaloezie ervaren”, zegt hij. “Als er al een effect is, is het erg zwak en komt het alleen voor in zeer specifieke situaties. Maar het heeft weinig te maken met het diepgewortelde gevoel van eerlijkheid dat we bij mensen zien.”
Replicatiecrisis
Ritov stelt dat veel studies worden gehinderd door een replicatiecrisis, een probleem in de wetenschap waarbij veel onderzoeksresultaten moeilijk of niet herhaald kunnen worden door andere onderzoekers. Dit vormt al geruime tijd een uitdaging voor de psychologie en andere vakgebieden. Hoewel de bevindingen vaak overtuigend lijken, zijn ze gebaseerd op kleine steekproeven en lastig te herhalen, waardoor hun wetenschappelijke waarde minder overtuigend wordt. “We vonden het belangrijk om zoveel mogelijk gegevens over de vraag of dieren jaloers kunnen worden te bundelen en te ontdekken welk patroon naar voren komt wanneer we een grotere dataset gebruiken”, aldus Ritov.
Patroon
Het patroon dat naar voren kwam na het herhalen van de gegevens met een nieuwe variabele, wijst erop dat de dieren geen jaloezie toonden. In plaats daarvan waren ze teleurgesteld omdat ze, op basis van eerder gedrag, bijvoorbeeld een druif verwachtten. Vervolgstudies brachten vergelijkbare frustratie bij de apen teweeg, zelfs wanneer de druiven in een lege kooi werden geplaatst – zonder een andere aap om jaloers op te zijn. “We denken dat de afwijzingen een vorm van sociaal protest zijn”, stelt Ritov. “Maar wat de dieren eigenlijk protesteren, is niet dat ze minder krijgen dan een ander, maar dat de mens hen niet zo goed behandelt als hij zou kunnen.”
Misschien was de reactie nooit echt een kwestie van ongelijkheidsafkeer, zo betoogt Ritov. Het ging eerder om onvervulde verwachtingen. En dat is iets waar zowel mensen als dieren zich in kunnen herkennen.
