Jaarlijks verschijnen in de media een groot aantal berichten over nieuwe ontwikkelingen op het gebied van kankerbestrijding. Hoewel de berichten in de media veelbelovend klinken, horen we er vervolgens jaren niets meer over. Het lijkt haast wel of de wetenschap enkel ver van het ziekenbed, in laboratoria vooruitgang boekt. Is dat ook echt zo?
Door de jaren heen hebt u meerdere positieve berichten over resultaten van kankeronderzoek kunnen lezen. De berichten zijn hoopgevend en misschien ook wel een tikkeltje misleidend. Bij nieuwskoppen als ‘Medicijn tegen kanker gevonden’ en ‘Gevonden! Eén stofje dat afrekent met bijna alle tumoren‘ lijkt het erop dat het dan toch is gelukt. Maar dan komen de woorden ‘wellicht’ en ‘hoogstwaarschijnlijk’ voorbij in het artikel en dan blijkt dat het middel nog niet werkt bij patiënten. Hoe zit dit? “Het onderzoeken van een nieuwe behandeling tegen kanker is een langdurig proces,” benadrukt professor Han van Krieken, afdelingshoofd Pathologie en voorzitter van het dagelijks bestuur van het Radboud Universitair Centrum voor Oncologie. Hij weet als geen ander hoe het proces van wetenschappelijk onderzoek verloopt. “Nieuwe behandelingen worden eerst uitvoerig getest. Soms valt het resultaat tegen en soms is het spectaculair.”
Medisch-wetenschappelijk onderzoek
In Nederland vindt medisch-wetenschappelijk onderzoek voornamelijk plaats in de universitair medisch centra (UMC’s) en in het Nederlands Kanker Instituut / Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis. Wetenschappelijk onderzoek bestaat uit drie fases en u zult zo gaan begrijpen dat het ontwikkelen van een werkzaam product, nieuwe diagnostiek of een nieuwe behandeling nog heel wat voeten in de aarde heeft.
- Fundamenteel onderzoek – ook wel basaal onderzoek of biomedisch onderzoek genoemd – richt zich op het ontstaan van ziekten. Bijvoorbeeld: hoe kan een cel zich ontwikkelen tot kankercel en hoe rem je die ontwikkeling af? Het doel van fundamenteel onderzoek is het vinden van een werkzaam middel of een nieuwe manier van behandelen.
- Tijdens het zogeheten translationeel onderzoek wordt bekeken hoe het werkzame middel toepasbaar gemaakt kan worden voor gebruik bij patiënten. Het nieuwe middel wordt in eerste instantie getest op proefdieren. Dit zijn in de meeste gevallen ratten en muizen. Als het middel effectief is en de bijwerkingen niet extreem zijn, kan een volgende belangrijke stap genomen worden. Het middel wordt getest op vrijwillige proefpersonen. Voor vele studenten is ‘werken’ als proefpersoon een leuke bron van inkomsten. De toediening begint voorzichtig met een lage dosis. In deze fase is het vaak nodig om op grond van de testresultaten weer terug te gaan naar het laboratorium en het middel opnieuw te onderzoeken en aan te passen. Translationeel onderzoek vormt als het ware de brug tussen het laboratorium en de patiënt.
- In klinisch onderzoek worden de uitkomsten van translationeel onderzoek getest op een grotere groep mensen en wordt de werkzaamheid en de veiligheid van het middel getest bij personen die aan kanker lijden. Tot slot wordt bij groepen patiënten een nieuwe behandeling vergeleken met de standaardbehandeling of een placebo (nepmedicijn) om te beoordelen of de nieuwe behandeling leidt tot een betere kans op genezing, langere levensduur of minder bijwerkingen.
Na elk onderzoek is er wel degelijk een vooruitgang, maar kan er nog niet direct een overstap worden gemaakt van het lab naar de patiënt in het ziekenhuis. Voordat een potentieel geneesmiddel of mogelijke behandeling de overstap naar de praktijk kan maken, is het nodig om met de resultaten terug te gaan naar het lab en opnieuw onderzoek te doen.
De praktijk
Dr. Ed Roos is celbioloog, schrijver van het boek ‘Kanker, simpel uitgelegd‘ en was bijna veertig jaar lang onderzoeker aan het Nederlands Kanker Instituut / Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis. Hij weet hoe het er in de praktijk aan toe gaat en geeft ons een voorbeeld hoe het kan lopen. “Als een blokkade van een eiwit (bij kanker is de werking van eiwitten en genen verstoord) in het lab effect heeft, is er nog niet direct een geneesmiddel beschikbaar dat dit eiwit in de patiënt kan lamleggen, in lage concentraties werkt en geen ernstige bijwerkingen heeft. Indien wel beschikbaar, kost het jaren om het effect in patiënten afdoende te bewijzen. Bij wel werkzame middelen is er vaak snel sprake van resistentie. Het effect valt dan zo tegen dat het niet wordt toegepast. Pas later kan het dan eventueel wel werken in combinatie met andere middelen. Er zijn echter steeds meer voorbeelden van snelle toepassing. Zo werd onlangs in het AVL ontdekt dat een combinatie van twee bestaande middelen effect kon hebben bij tien procent van patiënten met darmkanker. Binnen een jaar werden de eerste patiënten met succes behandeld.”
Hoe kan het zijn dat wij daar niet veel van meekrijgen? Volgens Ed Roos overdrijven de PR-afdelingen van instituten en tijdschriften het onmiddellijke belang van het onderzoek. “Het is van belang dat het publiek op de hoogte blijft van interessante resultaten die worden bereikt met publiek geld. Maar er moeten geen verwachtingen worden gewekt die voorlopig niet kunnen worden waargemaakt. Er moet dan ook altijd duidelijk worden aangegeven dat dit alleen een potentiële vooruitgang betreft en dat toepassing pas op lange termijn verwacht kan worden, en ook niet zeker is.”
Vooruitgang
Om aan te tonen dat er wel degelijk een vooruitgang is geboekt buiten de laboratoria, zetten wij voor u een aantal belangrijke doorbraken op een rijtje.
- Human Genome Project – Het Human Genome Project (HGP) is een internationaal project waarbij werd geprobeerd de structuur van het menselijke DNA volledig in kaart te brengen en alle menselijke genen te identificeren en te lokaliseren. HGP begon in 1990 en werd voltooid in 2003. “Met de uitkomst van het HGP lag de weg naar een nieuwe manier van behandelen open. Sindsdien hebben we een grote sprong voorwaarts kunnen maken”, aldus van Krieken. Ook Roos is van mening dat HGP een belangrijk onderzoek is geweest en kan ons vertellen waarom. “Er is er nu een volledig overzicht van alle genen. Daardoor is het mogelijk geworden van een groot aantal tumoren alle mutaties te vinden. Dat heeft geleid tot nieuwe inzichten in de oorzaken van kanker en de redenen voor de verschillen in gedrag en respons op therapie tussen individuele gevallen van gelijksoortige vormen van kanker. Verder onderzoek van deze mutaties heeft geleid tot een hele batterij van potentiële nieuwe geneesmiddelen en combinaties van die middelen. Die zullen worden gebruikt voor patiënten waarvan de tumor een bepaalde combinatie van mutaties heeft. Daarvoor is het nodig van elke patiënt afzonderlijk de mutaties vast te stellen. Deze ontwikkelingen waren ondenkbaar of zouden veel langzamer zijn verlopen zonder het HGP.”
The Human Race: The Human Genome Project
- Verbeterde diagnose – Door de enorme toename van kennis van de genen en eiwitten is het nu ook mogelijk een betere diagnose te stellen. Ieder individueel geval van kanker is uniek en zou in principe anders moeten worden behandeld. Er bestaat nu een test waarmee kan worden vastgesteld of borstkanker in een vroeg stadium wel of niet is uitgezaaid. Hierdoor kan bij veel vrouwen worden afgezien van chemotherapie. Door beter onderscheid tussen verschillende subtypes van kanker kan gemakkelijker de meest geschikte behandeling worden gevonden. Ook kan beter worden voorkomen dat een belastende en kostbare behandeling wordt gegeven die voor dat subtype geen effect heeft.
- Technieken – Technieken voor bestraling en chirurgie zijn sterk verbeterd. Er kan worden bestraald met hogere doses waardoor er meer effect is en de bijwerkingen juist verminderen. Chirurgen kunnen preciezer snijden waardoor minder vaak kankercellen achterblijven.
- Geneesmiddelen – De introductie van een serie geneesmiddelen voor gerichte therapie voor subtypes met bepaalde mutaties is een erg belangrijke ontwikkeling. Het gaat daarbij niet alleen om pillen maar ook om antilichamen. Er zijn echter nog problemen met resistentie die moeten worden opgelost. Het percentage mensen dat uiteenlopende tumoren overleeft, is gestegen en ook kan de levensduur van kankerpatiënten vaak worden verlengd.
- Preventie – Verder is de preventie verbeterd: er wordt minder gerookt, asbest is geen factor meer, baarmoederhalskanker is verminderd en de vroege opsporing van borstkanker, door middel van bevolkingsonderzoek, heeft levens gered.
Er worden successen geboekt. Het risico om aan kanker te sterven wordt steeds kleiner. De vooruitgang vindt echter plaats in kleine stapjes. Sommige vormen van kanker zijn te voorkomen door een gezonde leefstijl of vaccinatie, maar andere vormen ontstaan gewoon. Russische roulette zou u het kunnen noemen. Sommige vormen van kanker zijn helaas nog steeds dodelijk. Het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis verwacht dat over twintig jaar negentig procent van alle kankers een chronische ziekte is. Van Krieken vindt deze verwachting wel erg optimistisch, in tegenstelling tot Ed Roos. “Ik denk dat dit op den duur inderdaad haalbaar is voor bepaalde vormen. Feit is dat er voortgang is op een breed front met recent een aantal onverwachte ontwikkelingen. Het optimisme is nog nooit zo groot geweest. Ik heb veel hypes meegemaakt, maar ik heb vertrouwen dat dit nu niet geldt, vanwege de veel preciezere kennis die we zelfs vijftien jaar geleden nog niet hadden.”
