Op het strand, in de oceaan, door de lucht, overal dwarrelt ons DNA rond. Tekenen van menselijk leven kunnen in elke uithoek van de wereld worden gevonden. Een zegen voor de wetenschap, maar het zorgt ook voor ethische dilemma’s.
Onderzoekers van de University of Florida vonden op een paar geïsoleerde eilanden na overal DNA van mensen. Dat DNA was ook nog eens van zo’n hoge kwaliteit dat de wetenschappers bijvoorbeeld afwijkende mutaties konden vaststellen. Ook lukte het de genetische herkomst te bepalen van mensen die in de buurt van de vondsten woonden. Het is nog maar een kleine stap om mensen te identificeren aan de hand van DNA dat gewoon ‘op straat’ ligt.
Ethisch dilemma
Dat plaatste de wetenschappers wel voor een ethisch dilemma. Enerzijds kunnen DNA-monsters uit de omgeving, ook wel eDNA genoemd (de e staat voor environmental), van groot nut zijn voor tal van vakgebieden, zoals de geneeskunde of de archeologie, maar ook voor het opsporen van criminelen. Onderzoekers kunnen bijvoorbeeld kankermutaties vinden in afvalwater of archeologische sites ontdekken. De politie kan zelfs een verdachte identificeren aan de hand van het DNA dat in de lucht zweeft op de plaats delict.
Maar er zit anderzijds een ingewikkelde ethische kant aan dit zomaar verzamelen van DNA. Het gaat om persoonlijke informatie, die niet openbaar toegankelijk is en zeker niet te pas en te onpas kan worden gebruikt. Normaal gesproken wordt DNA afgenomen met medeweten van de persoon, het wordt niet zomaar uit een paar zandkorrels of druppels water gehaald. “We zijn tijdens het hele onderzoek al verbaasd over hoe veel menselijk DNA we vinden en hoe goed de kwaliteit ervan is”, vertelt hoofdonderzoeker David Duffy. “In de meeste gevallen is de kwaliteit net zo goed als wanneer je een sample zou nemen van een persoon.”
Data misbruiken
Vanwege de mogelijkheid om mensen op deze manier te identificeren, benadrukken de onderzoekers dat er ethische richtlijnen nodig zijn voor dit soort onderzoek. “Het is gebruikelijk in de wetenschap om dergelijke DNA-sequenties openbaar beschikbaar te stellen. Maar als je dan de persoonlijke informatie er niet uit filtert, kan iedereen langskomen en de data meenemen”, legt Duffy uit. “Daarmee rijst de vraag of je toestemming moet vragen om de DNA-monsters te gebruiken. Of dat je een controle in moet bouwen waarbij menselijke informatie wordt verwijderd.”
Duffy is er met zijn onderzoeksteam al in geslaagd om DNA uit de natuur te halen om bedreigde zeeschildpadden en de kanker waar ze gevoelig voor zijn te bestuderen. Ze gebruikten DNA uit schildpadsporen in het zand, waardoor het onderzoek veel sneller kon worden uitgevoerd.
Bedreigde zeeschildpadden
De wetenschappers wisten al dat hun schildpadmonsters ook menselijk DNA zouden bevatten, net als veel van de andere monsters die ze namen. Met moderne technologie is het nu mogelijk om de DNA-sequentie van elk organisme vast te stellen in een sample uit de omgeving. En dus waren ze vooral benieuwd hoeveel menselijk DNA er zou zijn en of het intact genoeg was om te gebruiken.
Dat bleek zeker het geval. De onderzoekers vonden menselijk DNA in de oceaan, in rivieren rond het lab en in zand op geïsoleerde stranden. Ze waren zelfs afgereisd naar een afgelegen eiland waar nog nooit mensen waren geweest. Het was zoals verwacht vrij van menselijk DNA, maar ze wisten het toch op te pikken in de voetafdrukken van deelnemers die mee waren. Zo konden ze delen van hun genoom sequensen, uiteraard met permissie van de deelnemers.
Nog net niet in Iers bergstroompje
Duffy testte de techniek ook in zijn geboorteland Ierland. Hij volgde een rivier die door een stadje liep naar de oceaan en vond overal DNA behalve in de afgelegen bergstroom waar de rivier begon. De wetenschappers verzamelden ook nog DNA in de behandelkamer van een dierenziekenhuis. Ze vonden DNA van de staf, het dier dat behandeld werd en veelvoorkomende diervirussen.
Nu duidelijk is dat menselijk DNA uit de omgeving eenvoudig gesampled kan worden, is het volgens de onderzoekers de hoogste tijd dat beleidsmakers de privacy van de ‘eigenaren’ van het DNA serieus nemen en werk maken van regelgeving rond het wel of niet vragen van toestemming voor gebruik.
“Steeds wanneer we technologische vooruitgang boeken, zijn er enerzijds nuttige toepassingen en anderzijds zorgwekkende manieren waarop de technologie gebruikt kan worden. Dat is nu niet anders”, besluit Duffy.
