De Verenigde Staten en de Nederlandse stad Leiden hebben iets gemeenschappelijks. Voor de Nederlanders is het amper van belang, maar de Amerikanen hebben er een ware cultus omheen geschapen: The Pilgrim Fathers.
In 1620 vertrokken 102 puriteinen uit Leiden naar de Nieuwe Wereld om daar hun geloof te kunnen belijden, zoals zij dat wilden. Zowel de reis als de aankomst ging niet bepaald van een leien dakje en tegen de tijd dat de eerste winter in de VS voorbij was, had slechts de helft van de groep het overleefd. In de jaren daarna volgde de aankomst van veel grotere groepen puriteinen uit Engeland en de eerste groep, werd daarin opgenomen. De Amerikanen noemt hen The Pilgrim Fathers en ziet hen als de grondleggers van de Amerikaanse Westerse beschaving. Maar klopt dat ook wel?
Amerikaanse romantisering
Socioloog en VS-deskundige Frans Verhagen is de auteur van Pilgrim Fathers, Van Leiden naar het beloofde land. Volgens hem is de mythevorming rond de pelgrims groter dan het geschiedkundig belang. “Amerikanen romantiseren de pelgrims enorm, maar zij gingen vrij snel op in de grote groepen puriteinen die na hun arriveerden. Dan hebben we het over 10.000 man. Zij waren beter georganiseerd, hadden meer geld en waren zeer praktisch ingesteld. Er zaten investeerders achter en er was goed nagedacht over hoe de nieuwe immigranten een succesvolle en blijvende samenleving konden opzetten. Ze zorgden er bijvoorbeeld voor dat beroepsgroepen die van belang waren, vertegenwoordigd waren aan boord. Ze hadden dus bijvoorbeeld timmermannen en meubelmakers aan boord. Waren agrarisch beter voorbereid en brachten materialen en gewaszaden mee. Het belang voor de VS van dat kleine gemeenschapje dat de eerste winter overleefde, is dus marginaal.”
De ideale zondagsrust
Overigens waren de Leidenaren niet van oorsprong Nederlands. De groep woonde wel al elf jaar in Nederland, maar was van origine Engels en kwam uit het plaatsje Scrooby. “Ze waren het niet eens met hoe de reformatie was doorgevoerd in Engeland. Het geloof had voor hun gevoel nog steeds te veel katholieke elementen, zoals een sterk hiërarchische vorm met bisschoppen en het staatshoofd, dat ook het hoofd van de kerk was,” aldus Verhagen. “Bovendien, en dat klinkt voor ons misschien futiel, maar we weten ook dat zij zich stoorden aan de manier waarop de zondagsrust werd ingevuld in de Engelse kerk. Al met al waren zij nogal bang dat het katholicisme niet voorgoed was uitgebannen, maar weer terug zou komen. En zij zochten een plek waar zij hun geloof vrij konden belijden, dus kwamen zij naar Nederland, in de eerste plaats naar Amsterdam. Na 9 maanden verkasten ze naar Leiden, want Amsterdam was een tikkeltje te mondain voor hen.”
De dreiging van liberaal Nederland
Maar ook in Leiden voelde de groep zich niet thuis, zo legt de auteur uit. “Je moet in gedachten houden dat verreweg de meesten van hen een agrarische achtergrond hadden en in Leiden heel anders aan hun brood moesten komen. De boeren moesten 10 of 12 uur per dag in werkhuizen en fabrieken werken. Het bestaan was zwaar. Bovendien beschouwden ze de liberale mentaliteit van Nederland, waarvoor zij in de eerste plaats naar Nederland waren gekomen, inmiddels als een bedreiging. Als je kinderen gezellig op zondag naar de markt willen omdat iedereen dat doet op zondag, valt die striktere beleving van de zondagsrust bijvoorbeeld, steeds lastiger vol te houden. De groep merkte dat hun kinderen werden aangestoken met de Nederlandse liberale geest en meende dat zij beter weer verder kon trekken. We weten hun beweegredenen, maar ik vind het een verbazingwekkende beslissing om samen op een zolderkamertje de keuze te maken zo’n reis en project te ondernemen. Het is nogal wat. Het toont ook hoe ontzettend gedreven deze mensen waren door hun geloof.”
Mayflower Compact: een praktische overeenkomst
De Leidse pelgrims bestonden rond hun vertrek uit een groep van ongeveer 300 man, maar daarvan vertrokken er maar 102. Zij voeren eerst naar Engeland om andere puriteinen op te pikken en de twee groepen stapten samen aan boord van de Mayflower naar de Nieuwe Wereld. En daar houdt de Nederlandse connectie op. De groepsleden die waren achter gebleven, gingen wél op in de Leidse samenleving en sluiten zich aan bij Nederlandse kerken.
Voor de Amerikanen echter begint dan juist de ontstaansmythe en wel al meteen aan boord van het schip, zelfs nog vóór de gelovigen de Amerikaanse kust bereikten, verklaart Verhagen. “Aan boord bleken er al snel geschillen in geloofsopvatting tussen de groep uit Nederland en de groep die in Engeland aan boord was gegaan. Maar ja, wat doe je? Je zit letterlijk met elkaar in hetzelfde schuitje, dus beide groepen sloten een overeenkomst met elkaar, waarin ze afspraken vast legden hoe met die geschillen en elkaar om te gaan. Puur pragmatisch dus. Die overeenkomst heet de Mayflower Compact en Amerikanen hechten veel emotionele en symbolische waarde hieraan. Ze zien het als een teken van Westerse, vroeg-Amerikaanse beschaving en lijfden de Mayflower Compact al snel in, zijnde typisch Amerikaans gedachtegoed. De waarheid is echter dat dit soort compacts heel gebruikelijk waren en zeker op schepen dikwijls werden opgesteld. Het was geen ideologisch symbolische verklaring van de eerste Amerikanen, maar eerder een praktische overeenkomst. Dat zien de Amerikanen wel iets anders.”
Thanksgiving geeft schwung en éénheid
Hij noemt als voorbeeld van romantisering van de The Pilgrim Fathers ook het Thanksgiving-feest. “Dat is eigenlijk de leukste feestdag in Amerika. Het is de bedoeling dat je mensen, die anders alleen zijn op die dag, bij je uitnodigt om het feest te vieren. Ik ben die dag zelf dan ook nooit alleen geweest in de VS, sterker nog: je krijgt zelfs vaak meerdere uitnodigingen om bij mensen thuis te komen. Een ontzettend mooi beginsel eigenlijk. Thanksgiving heeft zijn oorsprong in het oogstfeest van die eerste groep pilgrims. Zij nodigden de Amerikaanse natives, met wie ze handel dreven en goede betrekkingen hadden, uit voor hun feest. Natuurlijk niet zoals op de schilderijen in prachtige kleding, aan lange tafels en met kalkoen. Ik denk dat we eerder aan een soort picknick moeten denken met veel vis en hertenvlees. Het feest was voor de gemiddelde Amerikaan tot 1868 nauwelijks van belang. President Lincoln introduceerde toen de dag als officiële feestdag voor iedere Amerikaan, eigenlijk om het door burgeroorlog geteisterde land, éénheid te geven. Sindsdien is het een belangrijke feestdag voor de Amerikanen die op deze dag ook hun dankbaarheid voor alles in hun leven uitspreken, oorspronkelijk was dit denk ik eerder een religieuze dankbaarheid naar God toe.”
Natives Americans kunnen de pokken krijgen
The Pilgrim Fathers staan er dus netjes op bij de Amerikanen, die hun “stichtende” voorouders een nogal positieve ideologische lading toe bedacht hebben. Niet altijd terecht, zo onthult de auteur. “Thanksgiving is een leuke erfenis die de mythe nog meer schwung geeft, maar we weten dat de Pilgrims niet echt zo positief dachten over de Indianen. Een van de leiders van die groep, William Bradford, had een duidelijke mening over de pokken, die de natives teisterde. De pilgrims zagen het als een teken van God dat de oorspronkelijke bewoners van Amerika de pokken kregen. Zij interpreteerden het als een uiting van goddelijke welwillendheid naar hun onderneming en kolonisatie toe. Immers, zij geloofden dat er altijd door God naar je gekeken en besloten werd. God stond centraal en zo’n ziekte moest dus wel een teken zijn.”
Hoewel The Pilgrim Fathers dus niet de ideologische voorvechters blijken, die de Amerikanen van hen gemaakt hebben, zal dit feit de mythevorming en symbolische betekenis van The Pilgrim Fathers, nauwelijks schaden. Of zoals Verhagen het zegt: “Ieder land heeft een ontstaansmythe nodig, de Amerikanen hebben deze en dat is niet per se negatief”. Nog vele Thankgivings zullen zij, op kalkoenpoten kluivend, hun dankbaarheid koppelen aan die eerste pilgrims 400 jaar geleden.
