Waarschijnlijk heel anders dan kunstenaars ons willen doen geloven.
Vandaag herdenken christenen wereldwijd dat Jezus in een stal in Bethlehem werd geboren en zo de door zonde versperde weg tussen de mensen en God weer vrijmaakte. Al eeuwenlang wordt het verhaal – dat gedetailleerd in de Bijbel beschreven staat – van generatie op generatie overgedragen en zelfs niet-christenen zijn er vaak – mede dankzij de kerststalletjes die je in etalages en soms zelfs op de hoek van de straat ziet opduiken – vrij bekend mee. Vrijwel iedereen op aarde heeft wel eens van Jezus gehoord en ongetwijfeld ook een bepaalde voorstelling van hoe Jezus eruit moet hebben gezien. Maar in hoeverre klopt dat beeld? In andere woorden: hoe zag Jezus er eigenlijk uit?
Heeft Jezus bestaan?
Die vraag veronderstelt allereerst dat we ervan uit gaan dat Jezus echt heeft bestaan. En dat is geen vergezochte aanname. Zoals je eerder op Scientias.nl kon lezen, bestaat er onder historici weinig twijfel over dat Jezus – als historische persoon – echt heeft bestaan. Of, om met de woorden van professor Robert van Voorst, auteur van het in 2000 verschenen boek ‘Jezus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence‘ te spreken: “De meeste moderne wetenschappers zijn zo overtuigd van de historiciteit van Jezus dat ze het bespreken ervan onnodig of zelfs een verspilling van tijd vinden.”
Terwijl er over de vraag of Jezus als historische persoon heeft bestaan dus weinig discussie lijkt te zijn onder historici en niemand de bepalende rol die Jezus en Zijn volgelingen in de geschiedenis hebben gespeeld in twijfel trekt, is er frappant genoeg nauwelijks iets bekend over hoe Jezus eruit zag. In de Bijbel staat eigenlijk niets over het uiterlijk van Jezus. En ook in literatuur uit de eerste eeuwen na Christus wordt met geen woord over zijn uiterlijk gerept. “Pas in de derde en vierde eeuw duiken een paar beschrijvingen op,” zo vertelt professor Bert Jan Lietaert Peerbolte, hoogleraar Nieuwe Testament aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, aan Scientias.nl. De grote vraag is natuurlijk of die beschrijvingen bij de werkelijkheid in de buurt komen. Lietaert Peerbolte denkt van niet. “In die tijd vierde de fysiognomie hoogtij. Dit is een oude praktijk die stelde dat aan het uiterlijk van mensen karaktereigenschappen kunnen worden afgelezen. Maar dat kun je natuurlijk ook omkeren.” In dat scenario leid je het uiterlijk van mensen af uit de karaktereigenschappen. “En dat zien we hier gebeuren,” stelt Lietaert Peerbolte, verwijzend naar de afbeeldingen die in de derde en vierde eeuw van Jezus opduiken.
Verandering
We tasten dus in het duister over hoe Jezus er precies heeft uitgezien. Maar dat heeft de mensheid er in de eerste eeuwen na Christus niet van weerhouden om Jezus af te beelden. Tegelijkertijd zien we in die eerste eeuwen dat de wijze waarop Jezus wordt afgebeeld aan verandering onderhevig is. “In de Griekse en Romeinse Oudheid – oftewel tot aan de vierde eeuw na Christus – wordt Jezus vaak zonder baard en als herder afgebeeld,” vertelt Lietaert Peerbolte. “Dat gaat terug op het Johannes-evangelie waarin Jezus over zichzelf zegt: ‘Ik ben de goede herder’.” Grappig genoeg zagen herders er in de tijd van Jezus heel anders uit dan de beeltenissen van Jezus als goede herder ons willen doen geloven. “Herders waren in die tijd zowat het ruigste volk dat je je kunt voorstellen.” Het lijkt dan ook weinig aannemelijk dat zij zich keurig schoren. Dat Jezus als baardloze herder wordt afgebeeld, wijst erop dat mensen Hem in die tijd bij voorkeur als jonge jongen afbeelden. Dat verandert na de vierde eeuw. “Vanaf dat moment wordt Jezus doorgaans afgebeeld met een baard en kastanjebruin, schouderlang haar.”
Met dat in gedachten is de recente ontdekking van een muurtekening die Jezus zou laten zien, opmerkelijk te noemen. De muurtekening is teruggevonden in Israël, stamt uit de vijfde of zesde eeuw en laat zien hoe Jezus gedoopt wordt. Jezus wordt daarbij met krullend haar, maar zónder baard afgebeeld. “Het is een vrij late afbeelding van Jezus zonder baard.” De afwezigheid van de baard suggereert opnieuw dat Hij als jongetje is afgebeeld. Lietaert Peerbolte noemt dat frappant. De vier canonieke evangeliën vertellen ons dat Jezus – kort na Zijn doop – als volwassen man aan Zijn publieke optredens begint. “Het is dus frappant dat Hij hier als jongetje is afgebeeld. Blijkbaar was dat in de vijfde en zesde eeuw de dooppraktijk.” In andere woorden: men was in die tijd gewend om kinderen te dopen en dus wordt Jezus ten tijde van Zijn doop ook als jongetje afgebeeld. “Het zegt dus meer over de context uit die tijd dan over Jezus’ uiterlijk.”
Die context waarin mensen leefden, is overigens altijd bepalend geweest voor de wijze waarop Jezus werd afgebeeld. “Zo zie je bijvoorbeeld dat Jezus in het westen als westerling wordt afgebeeld, terwijl Hij in Afrika Afrikaans is. Context beïnvloedt dus de manier waarop mensen naar Jezus kijken.” Ook laat men zich bij het afbeelden van Jezus soms inspireren door andere godsdiensten. “In de Byzantijnse kunst zie je Jezus vaak afgebeeld terwijl Hij zetelt op een troon in de hemel. Die iconografie gaat – bijna één op één – terug op Zeus.” En ook de Grieken hadden er een handje van om Jezus wat meer in hun cultuur te laten passen. “Zo werd Hij ook wel afgebeeld als filosoof.” Desalniettemin is er gaandeweg wel een soort consensus ontstaan over hoe Jezus eruit moet hebben gezien. Dat is volgens Lietaert Peerbolte deels te herleiden naar teksten uit de zevende en achtste eeuw die het uiterlijk van Jezus beschrijven en waarvan lang gedacht werd dat ze veel ouder waren. “De inhoud van die teksten hebben geleid tot een soort standaardisering van de wijze waarop Jezus werd afgebeeld.” Maar ook de Zweetdoek van Veronica is van cruciaal belang geweest. “Volgens de legende heeft Jezus tijdens Zijn gang naar Golgotha Veronica ontmoet, waarna Veronica met een zweetdoek het bloed van Zijn hoofd heeft afgewist en daarbij zou een afdruk van Zijn gelaat op de doek zijn achtergebleven. In de Middeleeuwen zijn tientallen van die doeken gemaakt en die hebben een enorme invloed gehad op de wijze waarop Jezus werd afgebeeld.”
Hoe zag Jezus eruit? Zoals gezegd staat daar niets over in de Bijbel. Maar misschien is dat wel veelzeggend. “Uit teksten uit de Grieks-Romeinse oudheid blijkt dat men eigenlijk wel vond dat mensen die macht en invloed hadden, heel mooi moesten zijn.” Dat de schoonheid van Jezus niet geroemd – zelfs niet genoemd – wordt in de Bijbel, zou er volgens sommige mensen dan ook op wijzen dat hij niet bijzonder knap was. “Grappig genoeg wordt er al in de tweede en derde eeuw na Christus gediscussieerd over de vraag of Jezus er knap uitzag. Die discussie is terug te voeren naar de vroegchristelijke literatuur waarin Jezus vergeleken wordt met de lijdende knecht. Denk bijvoorbeeld aan Jesaja 53, waarin gezegd wordt dat deze knecht er verwerpelijk uitzag. Sommige mensen namen dat heel letterlijk en stelden dat Jezus uitzonderlijk lelijk moet zijn geweest.” Uiteindelijk voelt een kerkvader zich zelfs geroepen om daarop te reageren en hij draait de hierboven genoemde redering om. “Hij zegt: als Jezus echt zo lelijk was geweest, was dat wel in de evangeliën benoemd.” Overigens verbaast het Lietaert Peerbolte helemaal niet dat tijdgenoten van Jezus Zijn uiterlijk niet beschrijven. “Hij trad op in een klein gebied – Galilea, Judea en Jeruzalem – en was voor de Joodse geschiedschrijving niet zo interessant. En ook de Grieken en Romeinen zagen Hem als één van de vele predikers in Israël.” En kort na de dood van Jezus waren historici wel met andere dingen bezig. “Voor hen was de Joodse Oorlog (waarbij de Joden in opstand kwamen tegen de Romeinse overheersers, red.) het belangrijkste nieuws.” Verder benadrukt Lietaert Peerbolte dat Jezus lang niet de enige historische persoon is waarvan het uiterlijk in nevelen gehuld is. Ook van veel andere grote figuren uit de geschiedenis weten we eigenlijk niet hoe ze eruit hebben gezien. Denk aan schrijvers als Homerus, maar ook grote filosofen en zelfs machtige keizers waarvan toch talloze afbeeldingen zijn gemaakt. “Vaak werden zij immers geïdealiseerd of gestereotypeerd vereeuwigd.”
Niemand weet dus hoe Jezus er precies uitzag. En dus laten mensen zich leiden door hun eigen voorstellingsvermogen. Maar is dat dan het best haalbare? Heeft de wetenschap op dit gebied niets in te brengen? Nou, misschien toch wel. In 2001 hebben onderzoekers voor het televisieprogramma Son of God (BBC) een reconstructie gemaakt van het uiterlijk van Jezus. Ze lieten zich daarbij leiden door hoe mensen er in de tijd van Jezus uitzagen. “Ze bestudeerden bijvoorbeeld skeletten van Galilese mannen die rond het begin van de jaartelling leefden.” Ook pakten de onderzoekers de Bijbel erbij en dan specifiek een tekst uit Korintiërs waarin Paulus – een volgeling van Jezus – het een schande noemt als mannen lang haar hebben. Uit die tekst leidden de onderzoekers af dat het onaannemelijk is dat Jezus lang haar had. Uit het onderzoek rolt een reconstructie die in veel opzichten niet overeenkomt met de afbeeldingen van Jezus die we hier in het westen gewend zijn. Zo is het gezicht niet lang en smal, maar juist wat breder. En ook is het haar kort en de huid lichtbruin van kleur. Dat onze westerse representaties van Jezus waarschijnlijk niet echt kloppen, blijkt ook uit onderzoek van Joanne Taylor, beschreven in haar boek met de veelzeggende titel ‘What Did Jesus Look Like?‘. In haar boek haalt ze genetisch onderzoek aan dat uitwijst dat er één groep mensen op aarde te vinden is die genetisch gezien in de buurt komt van Galilese mensen. “En dat zijn Irakese Joden.” Taylor concludeert – onder meer op basis van genetisch onderzoek – dat Jezus tussen de 1.60 en 1.70 meter lang moet zijn geweest en – net als de Irakese Joden – een lichtbruine huidkleur, donkerbruine ogen en (kort) zwart haar moet hebben gehad. “Ook zou Jezus – omdat hij als timmerman werkte – vrij gespierd zijn geweest.” Het is een vrij summiere omschrijving. “Maar veel verder kom je niet.” Is dit dan hoe Jezus er werkelijk uit heeft gezien? Het enigszins teleurstellende antwoord is dat we het niet weten. “Het blijven aannames.”
Over de vraag of het een gemis is dat we niet weten hoe Jezus eruit heeft gezien, kan Lietaert Peerbolte kort zijn. “Ik denk het niet. Ik lig er in ieder geval niet wakker van.” Het neemt niet weg dat we – juist ook in onze beeldcultuur – wel bijzonder nieuwsgierig kunnen zijn naar het uiterlijk van misschien wel de meest veelbesproken figuur in de geschiedenis. “Het blijft natuurlijk jammer dat er in die tijd nog geen fotocamera’s waren.”
Dit artikel is oorspronkelijk verschenen op 25 december 2018.
