Het gebeurt niet elke dag dat aardwetenschappers op resten van een verloren gegane aardplaat stuit. Maar wat de meest recente ontdekking van de Nederlandse aardwetenschapper Suzanna van de Lagemaat nog bijzonderder maakt, is dat de aardplaat die zij – mede dankzij enkele stenen in het noorden van Borneo – ontdekt heeft, ook nog eens gigantisch moet zijn geweest.
De plaat in kwestie – ook wel aangeduid als de Pontus Plaat – maakte zo’n 120 miljoen jaar geleden onderdeel uit van de aardkorst en was toen ongeveer net zo groot als een kwart van de Grote Oceaan. Dat is te lezen in het blad Gondwana Research.
Aardplaten: hoe zit het ook alweer?
Het aardoppervlak bestaat uit verschillende tektonische platen die door toedoen van de zogenoemde platentektoniek uiterst traag bewegen. Deze tektonische platen kun je ruwweg in twee categorieën onderverdelen: continentale platen en oceanische platen. Deze onderscheiden zich onder meer van elkaar door hun dichtheid: de continentale platen hebben een kleinere dichtheid dan oceanische platen. Wanneer een continentale plaat en oceanische plaat naar elkaar toe bewegen, is de oceanische plaat dan ook gedoemd onder de continentale plaat te duiken (een proces dat ook wel subductie wordt genoemd) en langzaam in de aardmantel te verdwijnen. Het verklaart waarom de oceanische korst in vergelijking met de continentale korst een beperkte levensduur kent. En daaruit volgt dus ook dat onze planeet door toedoen van subductie al verscheidene grote oceanische platen is kwijtgeraakt.
Sporen van vergeten oceanische platen
Sommige van die platen hebben onderzoekers in het verleden al kunnen reconstrueren, omdat deze toch nog wat sporen hebben achtergelaten in hedendaagse gebergten. “Als oceanische platen onder een continentale plaat duiken (subduceren), dan kan het gebeuren dat kleine plakjes van de plaat die naar beneden gaat, afgeschraapt worden, en tegen de bovenliggende plaat aangeplakt worden,” legt Suzanna van de Lagemaat aan Scientias.nl uit. “Dit komt door de wrijving die ontstaat op een plaatcontact. Dit is altijd alleen het bovenste stukje van de plaat en de sedimenten die erop liggen. Het grootste deel gaat gewoon naar beneden. Door de continue beweging van de aardplaten, kunnen geologische processen (waarbij botsingen een grote rol spelen) er naar verloop van tijd voor zorgen dat die stukjes afgeschraapte plaat aan het oppervlak komen, en in gebergten belanden.”
Pontus Plaat
Zo stuitten onderzoekers eerder in het gebied nabij de Filipijnen al op de restanten van twee verloren gegane oceanische platen: de Izanagi Plaat en de Phoenix Plaat. En Van de Lagemaat was eigenlijk vastberaden om nog meer resten van die laatstgenoemde plaat te vinden. Ze reisde daartoe af naar het noorden van Borneo, maar vond er uiteindelijk heel iets anders. Namelijk de restanten van een megaplaat die ons tot voor kort onbekend was! “We hebben daar stenen verzameld die 135 miljoen jaar geleden gevormd zijn. Als stenen vormen slaan zij informatie op over het aardmagneetveld dat heerste ten tijde van vorming van het gesteente. Die informatie vertelt ons op welke breedtegraad (latitude) het gesteente vormde. De informatie die uit de stenen uit Borneo kwam, kwam absoluut niet overeen met de beweging van de Izanagi of Phoenix Platen. Oftewel: we moesten te maken hebben met een voorheen onbekende plaat: de Pontus Plaat.”
Omvang
Aan de ontdekking van de Pontus Plaat is best wat gepuzzel vooraf gegaan. Maar het resultaat mag er zijn, want Van de Lagemaat heeft een heuse megaplaat ontdekt! De Pontus Plaat moet namelijk ongeveer een kwart van de Grote Oceaan hebben beslagen. Het gebeurt niet vaak dat er zulke grote verloren aardplaten worden ontdekt, zo vertelt Van de Lagemaat. “Het is erg bijzonder om zo’n megaplaat te ontdekken, zeker omdat de Pontus Plaat relatief kortgeleden nog aan het oppervlak was. Voor die periode (tot 160 miljoen jaar geleden) verwacht ik niet dat er nog andere hele grote nieuwe platen worden ontdekt. Verder terug in de tijd zou dit wel kunnen, omdat er steeds meer onzekerheden zijn terug in de tijd, en die modellen nog beter kunnen worden. Het lastige hierbij is dat de hoeveelheid data ook beperkter is. Ik denk dat het wel goed kan dat er kleinere platen worden ontdekt, maar ik denk niet zo snel zulke grote als deze.”
Belangrijk
Hoewel die enorme Pontus Plaat lang geleden al is verdwenen, is het toch heel waardevol om te weten dat deze heeft bestaan. “Het begrijpen van de geologische geschiedenis van de aarde, en dan met name de bewegingen van de aardplaten, is belangrijk om te weten, omdat de ligging van de aardplaten enorm veel invloed heeft op het hele aardse systeem. Dus op het klimaat, op hoe planten en dieren zich konden verspreiden, op hoe het binnenste van de aarde zich gedraagt. Het bestaan van Pontus draagt bij aan die kennis. Het belangrijkste hierbij is dat er een enorme nieuwe plaatgrens is ontdekt. Op deze plaatgrens zou vulkanisme zijn geweest, wat bijvoorbeeld invloed heeft op hoeveel CO2 er in de atmosfeer zat. Dus om goede modellen te kunnen maken van hoe het klimaat vroeger was, en waarom dat zo was, is het heel belangrijk om de bewegingen van de aardplaten zo goed mogelijk in kaart te hebben.”
Andere wetenschappers kunnen dus op het werk van Van de Lagemaat voortborduren. Zelf geniet Van de Lagemaat – die eind vorige week op haar onderzoek naar en ontdekking van de Pontus Plaat promoveerde – vooral nog even na van haar vondst. “Ik vind het heel bijzonder dat je met een paar mooie stenen uit Borneo, zo’n grote ontdekking kan doen.”
