Deskundigen zijn het er eigenlijk al 100 jaar over eens: het Griekse alfabet dateert uit de 8e eeuw voor Christus. Maar een Nederlandse onderzoeker durft nu iets anders te beweren én te onderzoeken.
Met een Vici-beurs op zak gaat Willemijn Waal, universitair hoofddocent aan de Universiteit Leiden, de komende jaren uitzoeken of het Griekse alfabet stiekem niet veel ouder is dan wordt aangenomen. Een spannende onderneming, zo vindt ze zelf. Het idee dat het Griekse alfabet uit de achtste eeuw voor Christus stamt, gaat namelijk al een tijdje mee “en is alom geaccepteerd. Ik trek deze kennis nu in twijfel en dat zal ongetwijfeld op de nodige weerstand botsen.”
Een oerknal
Een oerknal op alfabetisch gebied; zo zou je de door deskundigen veronderstelde en breed omarmde oorsprong van het Griekse alfabet kunnen omschrijven. “In de achtste eeuw voor Christus zou het Griekse alfabet zoals we dat nu kennen zich vanuit het niets razendsnel hebben ontwikkeld, verspreid en afgesplitst in andere alfabetten,” aldus Waal. Het klinkt bijna te ongelofelijk om waar te zijn en inmiddels zijn er ook wel aanwijzingen dat het niet helemaal zo gegaan is en het Griekse alfabet in werkelijkheid veel ouder is en zich in een aanzienlijk rustiger tempo heeft ontwikkeld en verspreid. Daarop hinten bijvoorbeeld recente koolstofdateringen van aardewerk met daarop de oudst bewaard gebleven Griekse inscripties. Lang werd op basis van stilistische kenmerken gedacht dat deze inscripties dateerden uit de 8e eeuw voor Christus, maar recente koolstofdateringen schetsen een ander beeld. Ze wijzen erop dat de inscripties uit de negende of misschien zelfs tiende eeuw voor Christus stammen. Een stevige aanwijzing dat het Griekse alfabet ouder is dan gedacht. En het lijkt niet ondenkbaar dat de geschiedenis van het Griekse alfabet nóg verder teruggaat dan het gedateerde aardewerk nu doet vermoeden, zo redeneert Waal, want “het zou erg toevallig zijn als de oudst bewaarde inscripties ook echt de allereerste teksten zijn die ooit zijn opgeschreven”. Bovendien hint ook de inhoud van de oudste teruggevonden inscripties erop dat dit niet de eerste middels het Griekse alfabet vereeuwigde overdenkingen kunnen zijn geweest. “De oudste teksten die in het Griekse alfabet bewaard zijn gebleven, bestaan uit dichtregels op aardewerk en schunnige graffiti op rotsen en steen,” vertelt Waal. “Dit soort teksten zijn doorgaans niet het eerste en enige doel waarvoor schrift wordt gebruikt. Het is daarom aannemelijk dat er al eerder andere soorten teksten werden geschreven, zoals bijvoorbeeld administratieve teksten, brieven en contracten.”
Meer indirect bewijs
Maar er is meer indirect bewijs voor een vroegere oorsprong van het Griekse alfabet. “Opvallend is bijvoorbeeld ook dat de vroegste Griekse inscripties meer lijken op inscripties uit de Levant uit de 11e eeuw voor Christus, dan die uit de 8e eeuw voor Christus – het moment waarop het alfabet volgens huidige opvattingen in Griekenland zou zijn geïntroduceerd.”
Op zachte, vergankelijke ondergronden
Er zijn dus meerdere (indirecte) aanwijzingen dat het Griekse alfabet veel ouder is dan gedacht. Maar als dat zo is, waarom hebben we dan geen aanzienlijk oudere voorbeelden ervan teruggevonden? Dat is waarschijnlijk te wijten aan het feit dat het Griekse alfabet in eerste instantie voornamelijk werd toegepast op vergankelijke materialen, zo denkt Waal. Je moet dan denken aan hout, papyrus, perkament, leer en palmbladeren. “Deze hebben een relatief korte levensduur en blijven – behalve onder speciale omstandigheden – niet millennia lang bewaard,” vertelt Waal aan Scientias.nl. Het idee dat het Griekse alfabet in beginsel vooral op zachte, vergankelijke materialen werd toegepast, lijkt verder te worden onderschreven door de vorm van de letters. “Schriften die worden geschreven op zacht materiaal hebben meestal ronde vormen, terwijl schriften die in hardere en stuggere materialen zoals klei of steen worden geschreven juist hoekigere vormen ontwikkelen – het spijkerschrift is hiervan een goed voorbeeld,” vertelt Waal. “Het Griekse alfabet heeft, net als andere alfabetische schriften, veel ronde vormen. Dit wijst erop dat het niet alleen in klei en steen werd gekrast, maar vooral op zachte, vergankelijke materialen werd geschreven.”
Het onderzoek
En zo is er dus aardig wat indirect bewijs voor het nu nog tamelijk controversiële idee dat het Griekse alfabet veel ouder is dan men in de jaren dertig van de vorige eeuw bedacht. Genoeg reden voor Waal om daar de komende jaren wat dieper in te duiken en te onderzoeken of het Griekse alfabet inderdaad eeuwen ouder is dan wordt aangenomen en lang voor de achtste eeuw voor Christus al op allerlei vergankelijke materialen werd neergepend. “We hopen over 2,5 jaar na de start van het project de eerste resultaten te kunnen publiceren, en na 5 jaar, als het project helemaal is afgerond, de eindbevindingen te presenteren,” vertelt Waal.
Implicaties
De hoop is dat we dankzij het onderzoek van Waal meer te weten komen over het Griekse alfabet én en passant ook over de geschiedenis van Griekenland zelf. “Nu wordt doorgaans aangenomen dat er in Griekenland een lange, schriftloze ‘Dark Age’ was van zo’n 400 jaar (1200-800 voor Christus), die werd gevolgd door een explosie van schrift, de zogeheten ‘alphabetic big-bang’. Dit maakt de geschiedenis van Griekenland uitzonderlijk, want in de omringende gebieden (Anatolië, Levant, Egypte, Cyprus) werd wel degelijk gebruik gemaakt van schrift.” Als het onderzoek van Waal uitwijst dat het Griekse alfabet al veel eerder ontstond, hint dat erop dat de ontwikkelingen in Griekenland min of meer gelijk op gingen met die in de omgeving, “en dat het schrift zich veel eerder en geleidelijker verspreidde.”
Homerus
Het onderzoek kan niet alleen onze kijk op de geschiedenis van Griekenland veranderen, maar ook op de beroemde vroeg-Griekse verhalen van de dichter Homerus. “Nu wordt over het algemeen aangenomen dat deze verhalen, die zijn gesitueerd in de late Bronstijd (circa 1600-1200 voor Christus) eeuwenlang mondeling zijn doorgegeven, tot ze uiteindelijk in de 8e eeuw voor Christus werden opgeschreven,” vertelt Waal. “Maar als het Griekse alfabet al ouder is, kunnen zijn Ilias en Odyssee ook al eerder zijn opgeschreven.”
Het zijn spannende implicaties. Maar daarmee lopen we wel al een beetje op de zaken vooruit. Want onderzoek moet nu eerst uitwijzen of het Griekse alfabet inderdaad – zoals al dat indirecte bewijs suggereert – veel ouder is dan al bijna 100 jaar wordt aangenomen. Maar zelfs als over vijf jaar blijkt dat de nieuwe hypothese niet klopt en het Griekse alfabet tóch zijn oorsprong in de achtste eeuw voor Christus vindt, mag dat geen teleurstelling heten, vindt Waal. “Een belangrijk doel van dit project is om alle kennis over het vroege alfabet bijeen te brengen. De bestudering van het alfabet valt onder een aantal verschillende disciplines (archeologie, epigrafie, taalkunde) en regio’s (Griekenland, Egypte, Levant, Anatolië). In de afgelopen decennia zijn er op veel terreinen nieuwe ontdekkingen gedaan, maar die zijn lang niet altijd doorgedrongen tot andere vakgebieden. Dit project zal voor het eerst al dit materiaal bijeenbrengen, en dat alleen is al heel waardevol. Als dan uiteindelijk blijkt dat het huidige ‘alphabetic big-bang’-model toch het meest waarschijnlijk is, is dat dan in ieder geval gebaseerd op volledige en actuele gegevens, in plaats van op grotendeels achterhaalde informatie.”
