Het onderwerp is al zo oud als de mens zelf: hoe weet je of iemand liegt? Maar alle tips, trucs en trainingen ten spijt, blijkt het keer op keer weer ongelooflijk moeilijk om leugen van waarheid te onderscheiden.
Sommige experts zweren bij de kracht van lichaamstaal: wie kent er niet het voorbeeld van de leugenaar die aan zijn oor zit? Anderen geloven heilig in de leugendetector, waarbij een verhoogde hartslag en kleffe handjes de leugenaar onthullen. Maar waar het voor de meeste mensen een ludiek weetje is hoe je een leugenaar herkent, is het bij politie en beveiligingspersoneel bittere ernst. Sinds de aanslagen van 9/11 worden Amerikaanse beveiligers getraind in het herkennen van maar liefst 92 verschillende signalen die duidelijk kunnen maken dat iemand liegt.
Dit is volgens universitair hoofddocent forensische psychologie Bruno Verschuere van de Universiteit van Amsterdam (UvA) echter een kansloze exercitie. “Het is onzinnig, want dat is een onmogelijke taak. Mensen kunnen al die signalen niet in korte tijd beoordelen, laat staan meerdere signalen integreren in een nauwkeurig waarheidsgetrouw oordeel”, legt hij uit in een persbericht van zijn universiteit.
Focussen op de details
Verschuere is onderdeel van het LeugenLab van de Universiteit van Amsterdam die voor dit onderzoek samenwerkt met onderzoekers uit Maastricht en Tilburg. Hun nieuwe aanpak, waarover ze in Nature schrijven, focust met veel succes op één specifiek detail in het verhaal van een potentiële leugenaar.
“We zijn van nature gewend om mensen op hun blauwe ogen te geloven. Want het loont om standaard te geloven dat mensen deugen. Daar maken leugenaars dankbaar gebruik van, denk aan Lance Armstrong. Hij had heel lang de sympathie van veel mensen”, vertelt Verschuere. Daarom raden leugenonderzoekers al langer aan om niet af te gaan op de lichaamstaal van de spreker, maar te letten op wat de persoon in kwestie daadwerkelijk te zeggen heeft. Een probleem bij verbale leugentests is dat ze doorgaans veel verschillende signalen – denk hierbij aan de consistentie, directheid en geloofwaardigheid van het verhaal – proberen te combineren. Maar deze signalen wijzen vrijwel nooit allemaal dezelfde richting op. Mocht je in gesprek met een potentiële leugenaar met al deze factoren rekening willen houden, dan raak je ongetwijfeld het spoor bijster.
Verrassend simpel en doeltreffend
Daarom komt het Leugenlab met een verrassend simpele en doeltreffende, nieuwe aanpak voor leugendetectie: focus als luisteraar nog maar op één specifiek iets, namelijk de details in het verhaal van de potentiële bedrieger. Dat is even wennen, maar werkt steengoed. “Het voelt heel contra-intuïtief om alleen te luisteren naar wat mensen zeggen en niet te letten op allerlei andere signalen zoals hoe overtuigend of emotioneel iemand zijn verhaal brengt. Maar mensen die de waarheid vertellen kunnen een rijke beschrijving geven omdat ze de gebeurtenis daadwerkelijk hebben meegemaakt, leugenaars kunnen details verzinnen, maar dit vergroot het risico om gepakt te worden”, zegt de Nederlandse gedragswetenschapper, die in 2016 al de alternatieve Ig Nobelprijs won voor een grootschalig onderzoek naar lieggedrag van mensen.
Het LeugenLab ontmaskert
Leugenaars kunnen dus emotie en lichaamstaal vrij makkelijk faken, maar houden hun verhaal bewust vaag. Ze hebben de grootste moeite om in detail te treden. Het LeugenLab-team voerde een aantal labexperimenten uit om hun hypothese te testen. Ze verdeelden een groep studenten in schuldigen en onschuldigen, waarna de schuldigen de instructie kregen om een tentamen uit een kluisje te stelen. De onschuldigen verbleven ondertussen op de campus en gingen naar de bibliotheek, dronken een bakje koffie en belden een vriend. Naderhand moesten zowel de schuldigen als de onschuldigen vertellen dat ze een half uur op de campus hadden doorgebracht. In totaal werd in negen studies aan 1445 deelnemers gevraagd om de juistheid van de eerlijke en de leugenachtige handgeschreven verklaringen, videotranscripties, video-interviews of live-interviews te beoordelen.
De duivel zit (niet) in de details
De deelnemers in de controlegroep waren vrij om alle mogelijke signalen te gebruiken om te beoordelen of iemand loog of niet. Ze konden de ander in de ogen kijken, letten op nerveus gedrag of hoe emotioneel een verhaal was. Het lukte hen echter voor geen meter om leugens van waarheid te onderscheiden. De prestaties kwamen nauwelijks boven kansniveau uit. Bij de andere groep ging het stukken beter. Zij werden geïnstrueerd om puur en alleen op de hoeveelheid details (plaats, persoon, tijd, locatie) te letten in het verhaal van de spreker. Hierdoor waren ze uitstekend in staat om de leugenaars eruit te pikken en scoorden ze significant beter dan de controlegroep.
Vertrouw je het verhaal van je vriendin, collega of kind dus niet helemaal, let dan op de details. Of beter gezegd: op het ontbreken daarvan.
