Hersenscans onthullen wat het Meisje met de parel in ons losmaakt: ‘ze houdt de kijker visueel in haar greep’

De kijker blijft opvallend lang geboeid door steeds weer naar de ogen, mond en parel van het meisje te kijken, wat de bijzondere aantrekkingskracht van het schilderij onderstreept.

Het Meisje met de parel is waarschijnlijk het meest bekende schilderij van de Nederlandse kunstschilder Johannes Vermeer. Het laat een jong meisje zien dat de kijker aankijkt, met een grote parel als oorbel en een levendig turkooise en gele doek om haar hoofd. In een nieuwe studie hebben wetenschappers geprobeerd te begrijpen waarom dit schilderij ons zo mateloos fascineert. En het neuro-onderzoek toont aan dat het bekijken van het originele schilderij in het Mauritshuis een opvallend sterke emotionele en neurologische reactie teweegbrengt.

De studie
Het onderzoek bestond uit twee fasen. In de eerste fase kregen tien deelnemers in het Mauritshuis een draagbare EEG-cap en eye-tracker aangemeten. Ze maakten een rondgang door het museum en bekeken het Meisje met de parel en vier andere schilderijen uit de collectie. Daarna kregen dezelfde tien proefpersonen drie reproducties van deze schilderijen te zien in de bibliotheek van het Mauritshuis, ook weer met EEG-cap en eye-tracker op. Tien andere deelnemers volgden een vergelijkbare procedure, maar zij keken eerst naar de reproducties en gingen daarna het museum in. In de tweede fase van de studie ondergingen 20 respondenten een functionele MRI-scan (fMRI) aan de Universiteit van Amsterdam, terwijl ze reproducties van de vijf schilderijen uit het Mauritshuis bekeken. Vijf van deze proefpersonen namen deel aan zowel fase 1 als fase 2 van het onderzoek.

Een deelnemer met EEG en eye-tracker bij het Meisje met de parel. Afbeelding: Mauritshuis

Emotionele reactie
Het onderzoek toont aan dat het bekijken van een origineel schilderij in het Mauritshuis het brein anders activeert dan wanneer een reproductie wordt bekeken. Echte kunstwerken, waaronder het Meisje me de parel, blijken in vergelijking met reproducties een krachtige, positieve emotionele reactie op te roepen. De kijker voelt zelfs een tien keer sterkere emotionele reactie wanneer hij of zij het schilderij in het museum aanschouwt. En dat is een interessante ontdekking. “We leven in een tijd waarin we steeds meer geconfronteerd worden met kopieën en interpretaties van de werkelijkheid,” zegt Vera Carasso, directeur Museumvereniging. “ Je zou kunnen denken dat écht, échte kunst of voorwerpen daarmee minder belangrijk worden, maar het tegenovergestelde is waar: echt wordt júist steeds belangrijker. Een kennismaking met een écht kunstwerk is veel intenser dan met een kopie.”

Kortom, het kijken naar kunst blijkt een intense emotionele reactie teweeg te brengen, samen met de sfeer van de omgeving (zoals de lijst en verlichting). Het Meisje viel echter, in vergelijking met de andere schilderijen, duidelijk het meest op en trok de meeste aandacht.

Sustained Attentional Loop
Waarom? Aan het geheim achter de aandacht voor het Meisje ligt een bijzonder neurologisch fenomeen ten grondslag, zo stellen de onderzoekers. In tegenstelling tot andere schilderijen houdt zij de kijker ‘gevangen’ in een zogenaamd ‘Sustained Attentional Loop’: een loop (lus) van visuele aandacht. Dit betekent dat de aandacht van de kijker continu heen en weer beweegt. De bezoeker richt, zoals gebruikelijk bij gezichten, eerst de blik op de ogen en mond van het Meisje, maar al snel gaat de aandacht naar de parel. Deze trekt de ogen weer terug naar de gezichtskenmerken, waarna de blik opnieuw naar de parel gaat, enzovoort. Dit fenomeen zorgt ervoor dat je langer naar het schilderij kijkt dan naar enig ander onderzocht werk in het Mauritshuis en dit is alleen bij het Meisje met de parel waargenomen.

Meisje met de parel en de Sustained Attentional Loop. Afbeelding: Mauritshuis

“Dat het Meisje bijzonder is, was wel te voorspellen,” aldus Martin de Munnik, co-founder & business developer van Neurensics die het onderzoek mede uitvoerde. “Maar het waarom was ook voor ons een verrassing. De ontdekte Sustained Attentional Loop is de feitelijke verklaring achter allerlei meningen die men had over de aandacht die het Meisje van ons vraagt. Een impact die nog eens versterkt wordt wanneer het werk in een museum bewonderd wordt.”

Precuneus
Een andere opvallende bevinding van het onderzoek is dat de precuneus – een deel van de hersenen dat betrokken is bij bewustzijn, zelfreflectie en het geheugen van persoonlijke ervaringen – het meest wordt gestimuleerd wanneer we naar het Meisje kijken. Dit effect was tijdens het onderzoek aanzienlijk sterker dan bij vier andere schilderijen uit de collectie van het Mauritshuis die op dezelfde manier als het beroemde werk van Vermeer zijn bestudeerd.

Met de studie hebben onderzoekers verklaard wat kunst, en het Meisje met de parel in het bijzonder, precies in ons losmaakt. “Kunst kijken prikkelt je brein op verschillende niveaus,” verduidelijkt Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie Vrije Universiteit Amsterdam. “Het roept opwinding op, zet aan tot fantaseren en laat je nadenken over wat je ziet. Het is een ultieme verrijking, waarbij je hersenen optimaal worden geactiveerd.”

Bronmateriaal

"Meisje met de parel houdt bezoeker visueel gevangen" - Mauritshuis
Afbeelding bovenaan dit artikel: via Canva Pro

Fout gevonden?

Interessant voor jou

Voor jou geselecteerd