Heksenvervolgingen in de renaissance

De opkomst van heksen verliep redelijk rustig, maar na 1500 veranderde dit. Mensen waren bang voor zonde, de duivel en de hel. Dit kwam vooral door geestelijken die over hel en verdoemenis preekten. Doordat de kerk en de staat mensen hersenspoelden begon men te geloven in het bestaan van heksen, bijvoorbeeld dat heksen vrijwillige geslachtsgemeenschap hadden met de duivel. Steeds vaker werden oude vrouwen opgepakt. Vrouwen die angst toonden. Vrouwen die vloekten. Of vrouwen wier ouders al eerder als heks waren veroordeeld.

Wat ziet u voor zich als u aan heksenvervolgingen denkt? Oude vrouwen die uit hun huizen worden gesleurd en op de brandstapel worden gegooid zoals de regels van het boek Malleus Maleficarum (Heksenhamer) voorschrijven?

Dit beeld klopt niet helemaal. Heksenvervolging kan beter ‘repressie van magie’ genoemd worden. In de late Middeleeuwen begonnen (kerkelijke) overheden magische praktijken uit te roeien. Dit gebeurde vaak op een beschaafde manier, bijvoorbeeld door een heks een boete te geven of door een magiër te verbannen uit een dorp of stad. De overheid deed dit vaak niet volgens de regels van de beruchte Heksenhamer.

Dit betekent echter niet dat heksenvervolgingen in de stijl van Heksenhamer nooit voorkwamen. Auteur A. Demyttenaere legt in zijn boek – ‘De betovering van het middeleeuwse christendom’ – uit dat dit soort heksenvervolgingen wel voorkwamen, maar dat het om een randverschijnsel ging. Zelfs in de zestiende eeuw was men zich er al van bewust dat ‘heksen’ op de brandstapel gooien ethisch gezien niet kon. Natuurlijk gebeurde dit in bepaalde gebieden, maar het was eerder uitzondering dan regel.

Frequentie
En wat over de frequentie van heksenprocessen? Er werden toch massale executies gepleegd? Ook dat is overdreven, zo beweert F. Vanhemelryck in het Belgische Journal of Philosophy & History. “De bewering dat de frequentie van de heksenprocessen enorme afmetingen heeft aangenomen moet gerelativeerd worden”, aldus Vanhemelryck. “In meerdere gevallen zijn de cijfers die de auteurs vermelden onjuist, omdat zij steunen op verdacht bronnenmateriaal of omdat zij de cijfers, die door hun voorgangers werden geciteerd, onkritisch overnemen.”

Tegenwoordig denken historici dat in heel Europa tussen de 30.000 en 60.000 heksen zijn geëxecuteerd tussen 1330 en 1720. Dit betekent dat er iedere week één of twee heksen werden vermoord in heel Europa. Statistisch gezien valt dit enorm mee.

Waterproef en martelingen
Natuurlijk verliep de heksenvervolging met pieken en dalen. Het hoogtepunt werd bereikt in de periode 1560 tot 1680, toen oude vrouwen, mannen en zelfs kinderen op de brandstapel belandden. Maar dat niet alleen! Soms werd er een waterproef uitgevoerd. De beschuldigde werd met gebonden handen en voeten in een waterplas gegooid. Als de persoon bleef drijven was het een heks en werd ze gemarteld of gedood. Als ze zonk was ze onschuldig. Soms verdronk een heks, maar vaak konden mensen de beschuldigde nog redden door de persoon met een touw naar boven te trekken. De waterproef werd eind zestiende eeuw verbonden in Holland en Brabant.

WIST U DAT…

…heksen soms werden gewogen? Sommige mensen dachten namelijk dat heksen gewichtloos waren. In Oudewater werden regelmatig heksen gewogen. Wilt u ook weten of u een heks bent? Ga dan een dagje naar Oudewater en klim op de weegschaal.

Heksen werden regelmatig gemarteld, bijvoorbeeld door een heks uit elkaar te trekken. De heks hing dan aan een soort katrol. Aan haar voeten hingen gewichten. Vervolgens bewoog iemand anders haar op en neer met ontwrichting van de schouders tot gevolg. Ook kregen heksen soms een halsband met scherpe pinnen om. De halsband was aan de vier hoeken van de kamer bevestigd. Iedere beweging zorgde voor helse pijn.

Martelen werkte. Vaak gaven vrouwen voor het martelen toe dat ze heksen waren. En zo niet, dan braken zij tijdens de martelingen. Heksen gingen ook zelf in hun schuld geloven. Zij dachten ‘Waarom doet God mij dit aan? Als ik geen heks was, dan kwam hij mij wel redden!’

Het einde van heksenvervolgingen
Heksenvervolgingen eindigde in Nederland zo rond 1610. De laatste heksen werden in 1613 in Roermond op de brandstapel gegooid. Er vonden nog wel processen plaats na 1613, bijvoorbeeld in 1660 toen in Roermond een vrouw door een andere vrouw werd aangeklaagd dat zij een heks zou zijn, maar tot verbrandingen niet meer.

Er zijn verschillende oorzaken dat er steeds minder heksenvervolgingen kwamen. Ten eerste toonde de astronomie aan dat het universum wordt bepaald door natuurwetten. Het geloof in geesten verdween en mensen begonnen het motto ‘eerst zien, dan geloven’ aan te hangen. Daarnaast waren protestanten skeptisch over hekserij, omdat er niets over heksenvervolgingen in de Bijbel stond. Ten derde werden staat en godsdienst gescheden in Europa. Rechters werden onafhankelijker en begonnen de heksenprocessen zoveel mogelijk tegen te werken.

Anna Göldi wordt in de boeken de laatste veroordeelde heks genoemd. Zij werd op 18 juni 1782 onthoofd, omdat zij naalden in het brood en de melk van de dochter van een arts gestopt zou hebben. Het proces leidde tot heftige reacties in de pers, want in het jaar 1782 werd heksenvervolging allang als iets middeleeuws gezien.

Tegenwoordig
Echte heksen hebben nooit bestaan en bestaan anno 2011 nog steeds niet. Daarmee bedoel ik: mensen die occulte krachten bezitten/bezaten en in staat zijn om die te gebruiken, bijvoorbeeld om voor onheil te zorgen. Toch zijn er genoeg vrouwen (en mannen) die denken dat ze heks zijn of zich zo noemen. De meeste hedendaagse heksen zijn volgelingen van wicca, een neoheidense natuurreligie. De wicca is tegen materialisme en technologische excessen. De nadruk ligt op de natuur, de seizoenen en de maangetijden. Er zijn speciale wiccawinkeltjes met kruiden en wicca-vieringen waar volgelingen bij elkaar komen.

Heksen die vliegen op bezemstelen, mensen vervloeken en contact hebben met de duivel? Die komen alleen in de Donald Duck voor.

Bronmateriaal

"De betovering van het middeleeuwse christendom" - A. Demyttenaere
"De bestraffing en de frequentie van de hekserij" - F. Vanhemelryck
Naslagwerken

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd