Wetenschappers hebben de restanten van een oude Romeinse tempel ontdekt. Het gaat hier om een heel bijzonder exemplaar: een tempel van de keizercultus die gebouwd zou zijn ten tijde van Constantijn de Grote, de eerste christelijke Romeinse keizer. Nog opmerkelijker: Constantijn had zelf opgedragen tot de bouw van de tempel, die bedoeld was voor het vereren van zijn eigen familie.
Constantijn de Grote is een belangrijk figuur: hij legde de grondslag voor de christelijke fase van het Romeinse Rijk, dat zich later heeft doorontwikkeld tot het Byzantijnse Rijk. Hij was dan ook de eerste Romeinse Keizer die christenen beloofde dat ze hun religie vrij mochten belijden. Echter blijkt nu dat die overgang naar het christendom misschien wel één van de lastigste uitdagingen voor Constantijn is geweest: aan de ene kant was hij zelf christelijk, aan de andere kant had het Romeinse Rijk nog tal van heidense gebruiken die inmiddels een deel van de cultuur waren geworden. Dat Constantijn zo in een soort spagaat raakte, blijkt wel uit de vondst van een tempel, die archeologen tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de Archeological Institute of America hebben gepresenteerd.
Keizercultus
De vondst van de tempel is bijzonder significant, maar heeft wel wat uitleg nodig. Zo was er heel vroeger een heidense godsdiensttraditie binnen het Romeinse Rijk die we vandaag de dag ook wel kennen als de keizercultus. Het centrale idee van de keizercultus was dat sommige families een goddelijke status hadden en dus aanbeden konden worden. Je kan dit vergelijken met hoe de Egyptenaren vroeger hun farao’s als goden zagen, of hoe de Japanners lange tijd hebben gedacht dat hun keizer ook een goddelijke status had. De keizercultus ontstond oorspronkelijk na de dood van Julius Caesar, waarna hij de titel divus kreeg. “Er was vroeger geen scheiding tussen kerk en staat, en het trotse gevoel van patriotisme dat veel Romeinen hadden ging overal inzitten,” zo legt onderzoeker Douglas Boin uit. Hij maakt onderdeel uit van het team dat de Romeinse tempel die zo duidelijk van de keizercultus getuigt én uit de tijd van de christelijke Constantijn stamt, ontdekte. “Zo werden er verschillende spellen georganiseerd op de verjaardagen van Romeinse keizers, waarbij er ook dieren werden geslacht om zo de favoriete keizers te aanbidden. Deze religieuze festivals waren heel belangrijk om een gevoel van samenzijn te creëren in het Romeinse Rijk.”
Inscriptie
Het verhaal van de tempel begint dan ook met zo’n festival. Een tijd geleden was er een inscriptie gevonden van de bewoners van het plaatsje Spello, gericht aan Constantijn de Grote. Volgens de inscriptie wilden de inwoners van Spello graag meedoen aan zo’n festival, maar hadden ze niet zoveel zin om lang te moeten reizen naar een grotere stad. Daarom vroegen ze dus aan de keizer of ze het festival ook lokaal mochten vieren. Het antwoord: Ja, zolang je maar een grote tempel bouwt die de Flavius-familie eert; de familie van Constantijn de Grote. Die tempel is nu dus gevonden. “Het meest verrassende vind ik nog wel hoe groot de tempel moet zijn geweest,” vertelt Boin. “Dankzij een inscriptie weten onderzoekers al lange tijd dat de bewoners van het dorpje Spello een tempel hebben gebouwd om de heilige familie van Constantijn te eren. De inscriptie zelf verwijst naar de bouw van deze tempel als een ‘gigantische opgave’. De tempel laat ons zien dat het heidendom een onontkoombare aanwezigheid was in de latere fases van het Romeinse Rijk, zelfs tijdens de regeerperiode van de eerste christelijke Romeinse Keizer.”
Balans
Het onderzoek laat dan ook vooral zien dat Constantijn de Grote telkens weer de balans moest vinden tussen zijn christen-zijn en de heidense tradities van het Romeinse Rijk, en dat de overgang van heidendom naar christendom dus een stuk minder zwart-wit is verlopen dan de meeste mensen denken. Boin licht toe: “Volgens wetenschappers was maar ongeveer 10 procent van de inwoners van het Romeinse Rijk christelijk, en het is moeilijk om erachter te komen wat zij van de keizercultus vonden. Het is echter wel opmerkelijk dat er best een hoop bewijs is dat veel christenen gewoon meededen met deze festivals. Daarom is het ook totaal niet verrassend voor mij dat Constantijn uiteindelijk de bewoners van Spillo aanmoedigde om een tempel te bouwen. Het heidendom was niet toen niet ten dode opgeschreven; het was een levende traditie die door heel veel keizers in stand was gehouden. Maar hoe Constantijn de keizercultus heeft gebalanceerd met zijn toewijding aan het christendom is wel echt een fascinerende vraag.”
Politiek spel
Alhoewel Constantijn de Grote zelf niet het heidendom in de ban heeft gedaan, waren er christelijke keizers na hem die dat wel deden. Zo heeft Theodosius later het christendom uitgeroepen tot staatsreligie. Boin sluit af: “De wet en het politieke spel speelden een grote rol in het veranderen van de oude wereld. Tegen het einde van de vierde eeuw hadden christelijke keizers al flink hun best gedaan om zowat bijna alle heidense tradities te verbannen. Het is hierbij niet waarschijnlijk dat dit van de één op de andere dag is gebeurd, maar hun gebruik om heidense tradities te stigmatiseren had een diepe indruk achtergelaten. Wat echter wel gek is, is dat de keizercultus in het bijzonder een uitzondering lijkt te zijn geweest. Zo bleven christelijke keizers de titel divus dragen tot het einde van de vijfde eeuw. Heidense keizers staan erom beken dat ze vaak gebruik maakten van het mixen van patriotisme, ideologie en religie. Uit dit onderzoek blijkt dat christelijke keizers hierin niet verschilden.”
