Een nieuw onderzoek bevestigt dat een aanzienlijk deel van de werknemers, met name verkopers en mensen werkzaam in het bedrijfsleven, hun baan als zinloos bestempelt. En sommige banen zijn dat verontrustend genoeg ook echt.
Niet iedereen is hartchirurg, verpleegkundige, of verstrekt voedsel aan de minder bedeelden op deze wereld. Velen hebben een administratieve baan, zijn werkzaam in het bedrijfsleven of staan in een winkel. In een nieuwe studie hebben onderzoekers ontdekt dat dit ook precies de mensen zijn die vaker vinden dat ze een ‘bullshitbaan’ hebben. Maar is dat ook écht zo, of erkennen ze gewoon niet dat hun baan nut heeft?
De bullshitbaan
De Amerikaanse antropoloog David Graeber kwam in 2013 met het concept van de bullshitbaan op de proppen. Hij omschreef de bullshitbaan als ‘een vorm van betaald werk dat zo compleet zinloos, onnodig of verderfelijk is dat zelfs de werknemer, hoewel deze zich verplicht voelt om te doen alsof dat anders is, het bestaan ervan niet kan rechtvaardigen’. Graeber ontwikkelde later ook de bullshitbaan-theorie, die stelt dat een groot en groeiend deel van de werknemers ook echt objectief gezien een bullshitbaan heeft. Hij dacht dan bijvoorbeeld aan receptionisten, portiers, maar ook bedrijfsjuristen.
Arbeidsomstandigheden
De bevindingen van Graeber bleven niet onopgemerkt en verschillende wetenschappers spraken zich erover uit. Zij concludeerden echter dat Graeber niet op alle punten gelijk had. De reden dat mensen hun baan als zinloos bestempelen, zo betoogden zij, is meer het gevolg van routinematige werkzaamheden, weinig autonomie of slecht management. Het heeft volgens hen niets te maken met iets dat inherent is aan hun werk.
Studie
In een nieuwe studie heeft socioloog Simon Walo van de Universiteit van Zürich zich in het onderwerp vastgebeten. In zijn onderzoek analyseerde hij enquêtegegevens van 1.811 respondenten uit de Verenigde Staten met 21 verschillende soorten banen. Vervolgens stelde hij hen verschillende vragen: geeft hun werk hen het gevoel dat ze een positieve impact op de gemeenschap en samenleving hebben? En hebben ze het gevoel dat ze nuttig werk doen?
Zinloos
De bevindingen zijn opvallend. Zo blijkt uit een grondige analyse dat veel respondenten vinden dat hun werk zinloos is. Maar liefst 19 procent van hen had namelijk op de vragen van Walo met ‘nooit’ of ‘zelden’ geantwoord. Degenen die in het bedrijfsleven, financiën en verkoop werken, zeggen bovendien meer dan twee keer zo vaak dat hun werk nutteloos is. Kantoorassistenten en managers zeggen dit ook vaker (1,6 en 1,9 keer vaker dan anderen). Ook ontdekte Walo dat degenen die in de particuliere sector werken hun baan nuttelozer vinden dan degenen die in de publieke sector werken.
Verklaring
Waarom deze werknemers vaker negatief over hun banen praten? “Sommige banen in de financiële sector worden als sociaal nutteloos beschouwd, omdat het vaak alleen gaat om ‘het creëren van schulden en het onttrekken van geld aan de reële economie’,” vertelt Walo in gesprek met Scientias.nl. “Ze worden daarom niet alleen als nutteloos beschouwd, maar ook als actief schadelijk voor de samenleving (kijk bijvoorbeeld naar de financiële crisis van 2008). Aan de andere kant houden verkoopbanen vaak in dat mensen worden gemanipuleerd om spullen te kopen die ze niet echt nodig hebben. Dit zou kunnen verklaren waarom veel verkopers het gevoel hebben dat hun baan sociaal nutteloos is.”
Zinvol werk
Dat zoveel mensen hun werk blijkbaar niet als zinvol ervaren, is eigenlijk bent zorgelijk. “Uit eerder onderzoek is al eens gebleken dat 77 procent van de mensen het belangrijk vindt om een baan te hebben die nuttig is voor de samenleving,” merkt Walo op. “Ook is herhaaldelijk gebleken dat mensen er echt onder lijden als ze een maatschappelijk nutteloze baan hebben. Het is daarom best verontrustend dat zoveel mensen zich zo voelen.”
Is het echt zo?
Vervolgens ging Walo in zijn studie nog een stapje verder. Want wat ligt er precies aan de antwoorden van de respondenten ten grondslag? Zouden ze echt, zoals Graeber al eerder veronderstelde, een nutteloze baan hebben, of hebben toch de andere wetenschappers gelijk en heeft het meer te maken met suboptimale arbeidsomstandigheden? Volgens Walo is het beantwoorden van deze vraag heel belangrijk. “Als we ervan uit gaan dat hun werk op de een of andere manier echt nuttig is voor de samenleving maar ze dat gewoon niet zien, is dat ‘slechts’ een probleem voor de getroffen werknemers zelf,” licht hij toe. “Als we daarentegen aannemen dat sommige mensen gelijk hebben en dat bepaalde banen echt nutteloos zijn voor de samenleving, is dat veel verontrustender. In dit geval zouden wij als samenleving onze middelen (zoals tijd en natuurlijke hulpbronnen) verspillen.”
De bullshitbaan bestaat
Om de onderste steen boven te halen, corrigeerde Walo in zijn studie voor verschillende factoren, waaronder de eerder genoemde routinematige werkzaamheden, weinig autonomie en slecht management. Na rekening te hebben gehouden met deze factoren, ontdekte Walo dat de aard van de baan alsnog voor een groot deel bepaalt of iemand zijn werk al dan niet als zinvol bestempelt. Werknemers in beroepen die Graeber als nutteloos beschouwde, reageerden bovendien vaker negatief.
Kwantitatief bewijs
“De belangrijkste implicatie van de studie is dus dat sommige soorten werk in feite echt nutteloos kunnen zijn voor de samenleving,” stelt Walo. “Het originele bewijs dat door Graeber werd gepresenteerd, was voornamelijk kwalitatief, waardoor het moeilijk was om de omvang van het probleem in te schatten. Maar in de nieuwe studie breiden we eerdere analyses uit door te putten uit een rijke, onderbenutte dataset, wat nieuw, kwantitatief bewijs heeft opgeleverd. De studie ondersteunt dan ook het argument dat sommige banen als nutteloos kunnen worden beschouwd omdat die dat ook echt zijn.”
Ongunstige werkomstandigheden
Ondanks dat, erkent Walo ook de andere kant van het verhaal. Zo bestaan er wel degelijk factoren die de perceptie van werknemers van hun eigen baan beïnvloeden. “Het basisidee is dat sommige mensen maatschappelijk nuttig werk doen, maar om de één of andere reden niet zien dat dit het geval is,” zegt hij. “Dit toont aan dat de perceptie van mensen over de zinloosheid van hun baan een hele complexe kwestie is, die vanuit verschillende invalshoeken moet worden benaderd. Het hangt af van verschillende factoren die niet noodzakelijkerwijs iets te maken hebben met het daadwerkelijke nut van hun werk, zoals Graeber beweert. Mensen kunnen hun werk bijvoorbeeld ook als maatschappelijk nutteloos beschouwen omdat het door ongunstige werkomstandigheden zinloos lijkt. In dit geval zal het verbeteren van de arbeidsomstandigheden voldoende moeten zijn om de perceptie van werknemers te veranderen. Meer sociale interactie op het werk zou hen ook kunnen helpen inzien dat ze werk doen dat toch echt nuttig is voor anderen.”
Toch laat de studie van Walo met name zien dat sommige beroepen daadwerkelijk bullshitbanen zijn. En dat vraagt om actie. “We zouden meer ingrijpende aanpassingen in ons economisch systeem moeten implementeren,” betoogt de onderzoeker. “ Graeber zelf stelt bijvoorbeeld een universeel basisinkomen voor dat mensen in staat zou stellen om een nutteloze baan te weigeren. Als alternatief kunnen beleidsmakers bepaalde nutteloze of schadelijke economische activiteiten verbieden of proberen ze beter af te stemmen op sociaal wenselijke doeleinden. Kortom, we moeten als samenleving beter nadenken over wat we aan bullshitbanen willen doen. Zeker in het licht van de huidige klimaatcrisis kunnen we het ons niet veroorloven om op zo’n grote schaal middelen te verspillen.”
