Een opvallende ontdekking. Wetenschappers hebben tal van medische teksten teruggevonden in middeleeuwse manuscripten die eigenlijk helemaal niet over gezondheid gaan.
Een middeleeuws tekstje over wat te doen bij hoofdpijn; je zou het misschien in een over geneeskunde handelend manuscript verwachten. Maar dat is niet waar wetenschappers het hebben teruggevonden; het tekstje werd recent aangetroffen in een middeleeuws manuscript dat voornamelijk handelt over kerkrecht. En dat is lang niet het enige medische tekstje dat opduikt in een manuscript dat niet primair over gezondheid gaat. Wetenschappers hebben recent namelijk nog tal van zulke middeleeuwse medische teksten op ogenschijnlijk vreemde plekken teruggevonden. Hetzelfde geldt voor enkele aan schoonheid gerelateerde middeleeuwse teksten; zo stuitten de onderzoekers in een priesterboek bijvoorbeeld op een middeleeuws recept voor hagedissenshampoo.
Gekke plekken
Dat in middeleeuwse manuscripten over theologie, taal of wetenschap soms ook medische kennis verstopt zit, ontdekten wetenschappers min of meer toevallig, zo vertelt onderzoeker Carine van Rhijn, mediëvist aan de Universiteit Utrecht, aan Scientias.nl. “Het begon eigenlijk met toevallige ontdekkingen terwijl ik heel andere dingen aan het zoeken was. Toen het begon op te vallen dat er eigenlijk overal geneeskundige kennis opdook, zijn we er pas systematisch naar gaan zoeken.”
Handmatig doorspitten
Die systematische zoektocht vindt plaats binnen het onderzoeksproject Corpus of Early Medieval Latin Medicine, waar wetenschappers van de universiteiten van Utrecht, Oslo, Binghamton, Fordham en St Andrews bij betrokken zijn. Die wetenschappers hebben de afgelopen tijd – handmatig! – heel veel manuscripten doorgenomen, zo vertelt Van Rhijn. “We werken overwegend met gedigitaliseerde manuscripten, maar die moet je wel van kaft tot kaft handmatig doorspitten, want een computer herkent geen medische teksten en kan ook nog niet goed overweg met het ontcijferen van teksten uit deze tijd. We moeten al die teksten dus handmatig ontcijferen.” Maar al dat werk heeft zijn vruchten afgeworpen. Zo hebben onderzoekers heel veel nieuwe medische teksten ontdekt en zo het aantal medische teksten dat ons uit het eerste millennium na Christus bekend is, zelfs weten te verdubbelen.
De wetenschappers hebben dus heel veel medische teksten teruggevonden in niet-medische manuscripten. Daarnaast zijn ze tijdens hun zoektocht ook op een aantal aan schoonheid gerelateerde middeleeuwse teksten gestuit in manuscripten die niet primair over het uiterlijk gingen. Een tekst die Van Rhijn is bijgebleven – en stond opgetekend in een priesterboek – onthult hoe men hagedissenshampoo moet maken en toepassen. “Het recept werkt als volgt,” vertelt Van Rhijn. “Eerst was je het hoofd en het haar met een mengsel van zout en azijn (ontsmettend, vermoordt parasieten); daarna wrijf je hoofd en haar in met een mengsel van olie, een lekker ruikend plantje (in dit geval een soort rozemarijn) en hagedissen-as. Dat is dus eigenlijk gewoon zeep: vet, een lekker luchtje, en een ‘schuurmiddel’.” Het laat volgens Van Rhijn zien dat mensen er ook in de middeleeuwen verzorgd uit wilden zien en bezig waren met hun uiterlijk. “Het waren dus zeker niet de ongewassen barbaren die Hollywood ons voorschotelt.”
In de kantlijn
Veel van de medische teksten die onderzoekers hebben ontdekt, bevinden zich dus op ‘gekke plekken’: in manuscripten die eigenlijk over heel andere dingen gaan, van theologie tot grammatica en wetenschap. In veel gevallen troffen onderzoekers gezondheidstips of recepten aan in de kantlijn of op een lege bladzijde van een niet primair over geneeskunde handelend manuscript. Dat lijkt misschien wat gek, maar dat zag de middeleeuwer waarschijnlijk anders, zo legt Van Rhijn uit. “Perkament is duur, maar ontzettend duurzaam, dus als je kennis opdoet die je echt niet kwijt wil raken, is het geen slecht idee om een leeg stukje in een boek te vinden. Recepten zijn vaak kort, dus daar kan makkelijk een plek voor gevonden worden. Op deze manier vinden we van alles in marges en op schutbladen: dat zijn ad hoc notities die laten zien hoe mensen iets handigs niet kwijt wilden raken. Wat hier interessant aan is, is dat het hier duidelijk gaat om mensen die deze kennis zelf uitkiezen en opschrijven, niet ‘overschrijven om het overschrijven’. Dat laat ons iets zien van wat zij interessant, geloofwaardig en nuttig vonden.”
Samengesteld manuscript
Onderzoekers troffen de medische teksten echter niet alleen in de kantlijn of op lege bladzijden van middeleeuwse niet-medische manuscripten aan. “Soms zijn er in manuscripten over niet-medische onderwerpen ook een aantal pagina’s gevuld met medische teksten en daar gaat het dan om materiaal dat deel uitmaakte van het oorspronkelijke plan voor zo’n boek,” legt Van Rhijn uit. “Medische kennis kon, volgens de compilatoren, dus prima in zo’n boek passen. De combinatie die het vaakst voorkomt, is tijdrekenkunde (computus) met medisch materiaal. In de logica van die tijd is dat geen grote verrassing. Computus gaat over het bepalen van de paasdatum, waarbij de maancyclus hoogst relevant is, en er werd geloofd dat diezelfde maan ook grote invloed op de gezondheid had. Op die manier kon er een combinatie van medisch en ander materiaal ontstaan, omdat de soorten kennis met elkaar werden geassocieerd. Een ander voorbeeld is een beetje geneeskunde in een compendium waarmee priesters werden opgeleid. Priesters waren lokaal gezien de geletterden bij wie je voor alle soorten ‘boekenkennis’ terecht kon – en dus ook voor geneeskunde.
Lokale ingrediënten
In de meeste gevallen handelen de medische teksten over alledaagse kwaaltjes. “Zoals hoofdpijn, zere keel, aambeien,” somt Van Rhijn op. Voorgestelde behandelingen maken vaak dankbaar gebruik van lokale producten: “Ingrediënten die je gewoon uit het veld haalt.” Of het ook werkte, is vaak onduidelijk. Maar dat mensen er een geneeskrachtige werking aan toeschreven, staat volgens Van Rhijn vast. “Dat kunnen we afleiden uit de manier waarop er zo enthousiast recepten werden overgenomen.”
Vooroordelen
Het onderzoek levert niet alleen veel meer medische teksten uit de middeleeuwen op; het geeft ook een uniek inkijkje in hoe mensen toen leefden en dachten. “Eén van de belangrijkste bevindingen is dat medische kennis overal te vinden was,” vindt onderzoeker James Palmer, verbonden aan de Universiteit van St Andrews. “Recepten en andere teksten werden opgeschreven in boeken over theologie, natuurwetenschappen of taal. Het laat zien dat mensen nieuwsgierig waren naar geneeskunde en van alles verzamelden wat nuttig kon zijn (…) Dat staat ver af van het klassieke beeld waarin de kerk de geneeskunde afwees en mensen wegzonken in bijgeloof.” Ook Van Rhijn stelt dat het onderzoek afrekent met heel wat vooroordelen over de (vroege) middeleeuwen. “Vooroordelen zoals: er gebeurde niks, nul ontwikkeling, nul creativiteit, enzovoort. Want hier zie je allerlei mensen met nuttige kennis aan de slag gaan om allerlei problemen te lijf te gaan.”
Het onderzoek rekent niet alleen af met vooroordelen, maar ook met het idee dat over de middeleeuwen eigenlijk alles al wel bekend en gezegd is, denkt Van Rhijn. “Er wordt vaak gedacht dat we zo langzamerhand alles wel weten, maar niets blijkt minder waar. Hoe kan het dat dit materiaal niet al lang is gevonden en bij elkaar gezocht? Het antwoord daarop: self-fulfilling prophecy – mensen gaan niet zoeken als ze denken dat er toch niets is.” Dat onderzoekers het materiaal nu wel gevonden en verzameld hebben, is vanuit cultuurhistorisch perspectief echter uitermate waardevol. “Met een beetje moeite krijg je zo zicht op levende mensen in een ver verleden die zich zorgen maakten en op allerlei manieren probeerden daar oplossingen voor te vinden. En dat die oplossingen anders zijn dan de onze houdt ons ook een spiegel voor, denkt Van Rhijn. “Heb je wel eens gekeken wat er allemaal in shampoo zit dat we gewoon op ons hoofd smeren? In vergelijking met hagedissenshampoo is dat pas raar!”
Nieuwsgierig naar de medische teksten die onderzoekers hebben ontdekt? Het is mogelijk zelf een kijkje te nemen in al dat pas ontdekte middeleeuwse materiaal; wetenschappers hebben een lijst met 198 manuscripten online gezet. Je vindt ze hier!
