Met 1,6 miljoen dodelijke slachtoffers was tuberculose ook in 2021 één van de dodelijkste infectieziekten op aarde. Maar er gloort hoop nu een gevriesdroogd vaccin dat ongekoeld bewaard kan worden de eerste fase van klinisch onderzoek roemrijk heeft doorstaan.
Het experimentele vaccin draagt de weinig memorabele naam ID93+GLA-SE. Het herbergt vier eiwitten van Mycobacterium tuberculosis – de bacterie die tuberculose (TB) veroorzaakt – en een stof die de reactie van het immuunsysteem op die eiwitten moet versterken (een zogenoemde adjuvant). En een kleinschalig klinisch onderzoek, waarbij een klein aantal mensen het vaccin kreeg toegediend, wijst er nu voorzichtig op dat het vaccin veilig is en een immuunreactie oproept.
Hoopgevend
En dat is bijzonder hoopgevend. Niet in de laatste plaats omdat het gevriesdroogde vaccin ongekoeld bewaard kan blijven en daarmee dus geknipt is voor gebruik in ontwikkelingslanden waar het vaak lastig of zelfs onmogelijk is om vaccins langdurig koel op te slaan en waar TB juist vaak toeslaat. “De nieuwe gevriesdroogde formule ID93+GLA-SE kan tot wel drie maanden bij een temperatuur van 37 graden Celsius bewaard worden,” vertelt onderzoeker Christopher Fox aan Scientias.nl.
Ander vaccin
Het vaccin is afgeleid van een ander kandidaat-vaccin tegen TB dat al meerdere klinische onderzoeken achter de rug heeft, maar wel gekoeld bewaard moet blijven en waarvan de twee belangrijkste componenten – om het logistiek nog wat ingewikkelder te maken – bovendien los van elkaar bewaard moeten worden. “De antigeen-component (ID93) moet apart van de adjuvant worden bewaard,” aldus Fox. “Wanneer ze samen opgeslagen worden, is het vaccin namelijk – zelfs als je het gekoeld bewaart – niet voldoende stabiel. Dat is overigens een veelvoorkomend probleem met moderne vaccins die adjuvanten herbergen.”
Eén ongekoeld buisje
De gevriesdroogde versie die Fox en collega’s nu hebben ontwikkeld en getest heeft dat probleem niet; zowel de eiwitten van de TB-bacterie als de adjuvant kunnen in één buisje en bovendien ongekoeld bewaard worden. “En in de eerste fase van klinisch onderzoek is ID93+GLA-SE nu dus veilig en immunogeen gebleken,” stelt Fox. Dat laatste betekent dat het vaccin een immuunrespons oproept. Heel concreet bleek het vaccin ervoor te zorgen dat proefpersonen antistoffen en T-cellen tegen TB aanmaakten. “Onduidelijk is echter nog of ID93+GLA-SE daadwerkelijk kan voorkomen dat mensen TB krijgen,” zo benadrukt Fox. “Dat moet uit aanvullend klinisch onderzoek blijken.”
Strijd tegen tuberculose
Als het vaccin ook die klinische studies glansrijk doorstaat, kan dat een flinke opsteker zijn in de strijd tegen tuberculose. De infectieziekte trof in 2021 nog 10,6 miljoen mensen. En naar schatting 1,6 miljoen mensen kwamen in datzelfde jaar aan de ziekte te overlijden. Mensen die tuberculose oplopen, kunnen behandeld worden met (langdurige) antibioticakuren. Maar er zijn inmiddels ook vormen van TB die resistent zijn voor meerdere antibiotica en dus een stuk lastiger te behandelen zijn.
BCG-vaccin
Er is op dit moment wel een vaccin tegen TB: het BCG-vaccin. Maar dat vaccin heeft een aantal nadelen dat de zoektocht naar een alternatief of aanvullend vaccin rechtvaardigt, zo legt Fox uit. Zo moet het BCG-vaccin ook gekoeld worden opgeslagen. “Daarnaast is het voornamelijk effectief in het beschermen van kinderen tegen tuberculeuze meningitis (hierbij dringen tuberculosebacteriën de hersenen en hersenvliezen binnen, red.) en gedissemineerde tuberculose (hierbij worden niet alleen de longen, maar ook andere organen door de bacterie aangetast, red.). Een effectief vaccin tegen TB voor volwassen bestaat nog niet.” In dat opzicht zou ID93+GLA-SE dan ook een welkome toevoeging zijn: het is geschikt voor volwassenen en kan ongekoeld bewaard blijven, waardoor het distribueren ervan – zeker in armere landen – aanzienlijk vergemakkelijkt wordt. En als het vaccin daadwerkelijk kan voorkomen dat mensen TB ontwikkelen, zal ook het aantal besmettingen afnemen, hoeft er minder antibiotica te worden ingezet en wordt de kans dat de TB-bacterie middels verdere mutatie ongrijpbaarder wordt kleiner. “De meeste tuberculose-gevallen zien we in lage- en middeninkomenslanden, waar armoede de kans dat de bacterie zich verspreidt en mensen er ook daadwerkelijk ziek door worden, vergroot,” aldus Fox. “Bijvoorbeeld doordat mensen dicht op elkaar wonen en ondervoed zijn. Een effectief TB-kandidaat-vaccin voor alle leeftijden dat efficiënt gedistribueerd kan worden naar de gebieden die het meest onder de ziekte gebukt gaan, kan tevens helpen om de opkomst van resistente stammen in de kiem te smoren.”
Meer onderzoek zal moeten uitwijzen of het kandidaat-vaccin echt het verschil kan gaan maken. “Vervolgstudies zijn nodig om te begrijpen in welke mate de immuunrespons die we nu gezien hebben, zich onder een diverse groep mensen – representatief voor de populatie die het meest onder de ziekte gebukt gaat – vertaalt in bescherming tegen tuberculose.” In afwachting daarvan hebben Fox en collega’s al een goed beeld van de wijze waarop dit vaccin de strijd tegen tuberculose een nieuwe wending kan gaan geven. “Een effectief thermostabiel TB-vaccin kan de kosten en verspilling die samenhangen met de strikte eisen die niet-thermostabiele vaccins aan hun opslagruimte stellen, terugdringen. Maar nog belangrijker is dat een thermostabiel TB-vaccin beter in staat is om de delen van de wereld die het sterkst onder de ziekte gebukt gaan, met name het zuidoosten van Azië en Sub-Sahara-Afrika, te bereiken.”
