De geur van oma’s appeltaart, de smaak van rijstepap. Iedereen kent geuren, smaken en melodieën uit zijn jeugd die intense herinneringen kunnen oproepen.Scientias.nl ging in gesprek met Cretien van Campen om het geheim van de zintuigen en herinnering te ontrafelen.
Als psycholoog en kunsthistoricus verkent van Campen de grensgebieden van waarnemen in de kunsten en de wetenschap. In de boeken Gekleurd Verleden en The Proust Effect schreef hij verhalen over het geheugen van de zintuigen. Hij ontdekte al vroeg dat de zintuigen meer zijn dan de instrumenten om informatie te vinden. Het zijn ook autonome organen die alleen of in samenwerking deuren openen naar herinneringen en ervaringen waarvan wij het bestaan soms niet eens kende.
Waarom roepen geuren, klanken en beelden soms zulke intens levendige herinneringen op?
“Dat is een vraag die schrijvers, kunstenaars en componisten al eeuwen bezighoudt. Schrijvers als Proust en Flaubert hebben fraai en in detail beschreven hoe geuren, klanken en foto’s herinneringen oproepen. Soms zijn het jeugdherinneringen die al lang waren vergeten. Recentelijk zijn ook wetenschappers zich de vraag gaan stellen waarom eenvoudige zintuiglijke prikkels zulke emotionele en gedetailleerde herinneringen kunnen oproepen.”
Wat kunt u vertellen over de zintuigen horen, zien en ruiken?
“Geuren zijn kampioen herinneren. Van alle zintuigen zijn vooral geuren in staat om verloren gewaande intense en emotionele herinneringen aan gebeurtenissen op te roepen. Het geurcentrum ligt dicht bij het emotiecentrum in het brein. De neutrale lijntjes zijn met andere woorden kort. Gedurende de jeugd maar ook later spelen geuren een belangrijke rol bij het ingraveren van geheugensporen.”
Wat is het verband tussen herinnering en leeftijd?
“Eerste indrukken laten vaak diepe sporen na in het geheugen. Deze indrukken worden vaak zintuiglijk verankerd in het kindergeheugen met een specifieke geur, een klank of een samenspel van verschillende zintuiglijke elementen. Kinderen doen dat anders dan jongeren en volwassenen. Tot ongeveer het tiende jaar zijn de verbale vermogens van kinderen nog onvoldoende ontwikkeld om indrukken van gebeurtenissen in verhalen op te slaan. Kinderen linken een emotionele indruk aan beelden, klanken, tastindrukken en andere zintuiglijke elementen.”
“Mensen van boven de zestig jaar hebben meer herinneringen dan jongere mensen. Niet alleen omdat ze ouder zijn en dus meer meegemaakt hebben. De herinneringen komen intenser en levendiger terug op latere leeftijd. En de herinneringen gaan verder terug in de tijd. Door wetenschappers wordt gesproken van de reminiscence bumb. Oudere mensen herinneren zich hun kinder- en tienerjaren meer en gedetailleerder. Daar zouden zintuiglijke herinneringen best wel eens een grote rol in kunnen spelen. Onderzoek onder ouderen laat zien dat de herinneringen die gelinkt zijn aan een geur of een klank veel vaker herinnerd worden op latere leeftijd. Vaker dan de herinneringen die in verhalen zijn opgeslagen. Emoties zijn belangrijke schakels bij het ophalen van herinneringen. Emoties voelt u lichamelijk en zijn nauw verbonden met andere lichamelijke indrukken zoals tast- en geurindrukken. Dat verklaart waarom mensen tot op hoge leeftijd enorme geheugensprongen kunnen maken naar gebeurtenissen in hun jeugd. De met emoties beladen zintuiglijke prikkels leggen bruggen tussen de ervaring van toen en de ervaring in het heden. Zelfs wanneer oude mensen beginnen te dementeren, blijven deze zintuiglijke herinneringen heel lang intact. De herinneringen aan hun jeugd zijn er nog terwijl de recentere herinneringen vervagen. Vandaar dat men vroeger dementie ook wel kindsheid noemde.”
Jaren negentig muziek roept bij mij persoonlijk intense jeugdherinneringen op. Voor anderen is dat bijvoorbeeld de Top 2000. Wat is dat geheugen dat spontaan jeugdherinneringen oproept zonder dat mensen daar om gevraagd hebben?
“Mensen hebben er inderdaad niet om gevraagd. Dat zijn we niet gewend van het geheugen. We gebruiken het geheugen als een computergeheugen, dat we opdrachten geven om feiten op te zoeken in mappen. Het geheugen heeft blijkbaar ook een eigen dynamiek en schotelt ons vaak herinneringen voor waar we niet om gevraagd hebben. Een groot deel van onze mentale activiteit, sommige beweren van wel negentig procent, is onbewust en onwillekeurig. Daar komen dit soort onwillekeurige zintuiglijke herinneringen vandaan zoals de intense jeugdherinneringen bij muziek uit de jaren negentig. Voor anderen werkt dat vooral bij muziek van de jaren tachtig, zoals bij mij. Iedere generatie heeft zo zijn gemeenschappelijke emotionele verleden.”
We spreken over ons geheugen vaak in termen als computerschijf in ons hoofd die informatie opslaat en ophaalt. Wat vindt u daarvan?
“De opvatting dat het geheugen een computerschijf is, doet geen recht aan de rijkdom van onze herinneringen en – belangrijker – de vermogens van ons geheugen. Als we ons geheugen opvatten en gebruiken als een computerschijf dan missen we veel, vrees ik. Veel mooie momenten en inzichten komen niet van het ophalen van feitelijke informatie, maar komen vaak onverwacht. We zouden best wel meer over mogen laten aan het geheugen zelf. Geef die negentig procent geheugenactiviteit meer ruimte in uw bewustzijn naast de tien procent die u zelf controleert.”
Zintuiglijke herinnering is niet alleen een kwestie van denken, maar ook van doen. Wat bedoelt u daar mee?
“De zintuigen en daarmee ook de zintuiglijke herinneringen komen in actie wanneer we dingen doen en wanneer ons lichaam bewust indrukken ervaart, erop reageert en nieuwe indrukken zoekt. Heel concreet: men zal zich vanuit de luie stoel minder bijzondere momenten uit de jeugd herinneren dan wanneer het huis en de omgeving wordt opgezocht waar iemand als kind opgroeide, speelde en eerste indrukken opdeed.”
Zintuiglijke herinneringen brengen intense gevoelens in ons geheugen naar boven. Maar wat hebben wij daar aan?
“Zou het een nut moeten hebben? In onze efficiënte digitale samenleving lijkt het verspilling om het geheugen naar analogie met een computer doelloos herinneringen te laten produceren. Aan de andere kant leveren deze herinneringen mensen veel mooie momenten op, die soms tot gevoelens van intens geluk of een mooi inzicht in het leven leiden. Dat zou u toch niet willen missen?”
