Getrouwd met een farao: een kijkje in het leven van de Egyptische koninginnen

Als het over het oude Egypte gaat, gaat het vaak over de farao’s. Maar vlak hun vrouwen niet uit. Want de koninginnen van de Nijl hadden heel wat in hun mars!

Wanneer het oude Egypte aan bod komt, gaat het toch heel vaak over de grote farao’s, de hoge ambtenaren en de priesters en hun goden. Veel minder vaak hebben we het over de belangrijkste vrouw van het land, de vrouw aan de zijde van de farao: de koningin. “Dat is inderdaad een onderbelicht onderwerp,” vindt Olaf Kaper, egyptoloog aan de Universiteit Leiden en gastconservator van de voorstelling ‘Koninginnen van de Nijl’ die vanaf volgende week vrijdag in het Rijksmuseum van Oudheden te bewonderen is. Tijdens de tentoonstelling komt het leven van de Egyptische koninginnen uit het Nieuwe Rijk (ca. 1539 tot 1177 voor Christus) in de spotlight te staan. En dat werd tijd. Want het verhaal van de vele sterke koninginnen uit deze periode van de Egyptische geschiedenis verdient het om verteld te worden.

Hoofd van de harem
Want wie denkt dat de Egyptische koninginnen niet veel meer deden dan in de schaduw van hun echtgenoot staan, heeft het mis. “Elke koningin had een aantal vaste taken,” vertelt Kaper aan Scientias.nl. “Zo had ze een taak tijdens bepaalde rituele feesten in de tempel. Ook stond de koningin aan het hoofd van de harem.” Dat laatste moet een flinke opgave zijn geweest. “Zo’n harem bestond vaak uit honderden vrouwen. Het was in die tijd namelijk zo dat diplomatieke relaties met een huwelijk bezegeld werden.” Dus een overeenkomst tussen de farao en een buitenlandse koning mondde vaak uit in een huwelijk. En dan kreeg de farao er niet alleen een vrouw bij. “Zo’n nieuwe vrouw bracht ook haar bediendes mee. Van één prinses weten we dat ze met 317 meisjes – allemaal bedienden – in de harem werd geplaatst. Het begeleiden van zo’n enorme harem en iedereen tevreden houden: daar moeten de koninginnen een dagtaak aan hebben gehad.”

Complot
Dat het bestieren van een harem een lastige taak was, blijkt wel uit een vijf meter lang papyrusdocument dat melding maakt van een samenzwering die in de harem het daglicht ziet. “Het complot was het werk van een bijvrouw die farao Ramses III wilde doden en haar zoon op de troon wilde krijgen. Het liep niet goed af. Ramses III werd vermoord. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat zijn keel werd doorgesneden. Een ingrijpende gebeurtenis, zeker als je bedenkt dat de farao als een soort halfgod op aarde werd gezien.” Natuurlijk volgde er een proces en dat staat in het vijf meter lange papyrusdocument beschreven. “Volgens het document bemoeide de dode koning zich vanuit het hiernamaals zelf met het proces: het werd ook vanuit zijn naam gevoerd. Natuurlijk werden er straffen uitgedeeld, meestal de doodstraf. Maar wat opvalt, is dat de hoge ambtenaren niet publiekelijk berecht werden, maar even alleen gelaten werden en de gelegenheid kregen om zelfmoord te plegen.” Overigens dreigde ook het proces tegen de samenzweerders nog even in het honderd te lopen. In het document staat dat ook leden van de commissie die de samenzweerders moest berechten, berecht werden. “Zij bleken een avondje doorgezakt te hebben met dames uit de harem.” Het is een bijzonder verhaal. “Het getuigt van intriges en laat zien hoe het in een grote groep vrouwen enorm mis kan gaan.” Zo’n enorme harem in goede banen leiden, moet voor de koningin een “niet te onderschatten taak zijn geweest”. Zeker als je bedenkt dat het Egyptische koningspaar meerdere paleizen had en veel reisde.

Extra taken
Koningin zijn, was dus hard werken. Maar sommige koninginnen legden de lat nog wat hoger voor zichzelf en trokken nog meer taken naar zich toe. “Zo weten we van Nefertari (de vrouw van Ramses II, ze leefde in de dertiende eeuw voor Christus, red.) dat ze zelfstandig correspondeerde met buitenlandse koninginnen.” En afbeeldingen van Nefertiti (de vrouw van Achnaton, ze leefde in de veertiende eeuw voor Christus) suggereren dat ook zij een extreem bezig baasje was. “Er is een een enorme hoeveelheid van afbeeldingen bewaard gebleven waarop ze samen met haar man en kinderen te zien is. Het suggereert dat ze bijna overal bij aanwezig was.”

Op de troon
En sommige koninginnen gingen nog een stap verder en namen uiteindelijk zelfs op de troon plaats. “Er zijn gedurende het Nieuwe Rijk drie koninginnen geweest die op de troon hebben gezeten. Soms als regentes, omdat hun kind nog te jong was om te regeren, maar soms bleven ze ook gewoon op de troon zitten. En dat werd ook geaccepteerd.” Het vertelt veel over het Egypte van toen dat – als het om de positie van de vrouw ging – ver voorliep op de rest van de wereld. “Het was absoluut een mannen-maatschappij. Alle hoge ambtenaren waren bijvoorbeeld man. Maar vrouwen hadden toch ook een bijzondere positie: ze mochten zelf bezit hebben en beërven en waren juridisch gezien gelijk aan mannen. Er zijn testamenten van vrouwen teruggevonden, iets wat je in andere culturen in die tijd niet zag. Vrouwen konden ook een eigen bedrijf opzetten. En er zijn ons vrouwelijke dokters en schrijvers bekend: het bewijs dat ook vrouwen zich ontwikkelden en leerden lezen en schrijven.” Met dat in het achterhoofd is het ook logisch dat de Egyptenaren het accepteerden dat Egyptische koninginnen het rijk bestierden. Hetzij aan de zijde van hun man of in hun eentje.

Cultus
En ook na hun dood bleven de Egyptische koninginnen een rol spelen in het leven van de oude Egyptenaren. De Egyptenaren dachten dat de koningin – net als de farao – naar het hiernamaals ging, maar daar eerst wel verantwoording af moest leggen over haar leven (iets wat de farao niet hoefde te doen). Eenmaal in het hiernamaals kon de koningin bemiddelen tussen de Egyptenaren en de goden. “Ze is geen god, maar bevindt zich wel dicht bij de goden,” legt Kaper uit. Dus als je bijvoorbeeld genezing wilde ontvangen, dan kon je bidden tot een overleden koningin en zij kon dan voor jou bij de goden pleiten. “Je kunt het vergelijken met de rol van katholieke heiligen.” Zo’n cultus ontstond met name rond de populairdere koninginnen. “De meest populaire koningin was toch wel Ahmose-Nefertari. Ze was de eerste grote koningin van het Nieuwe Rijk en werd meer dan 500 jaar vereerd.”

Ze mogen dan al die tijd tamelijk onderbelicht zijn gebleven, we weten toch aardig wat van de Egyptische koninginnen. Het is het resultaat van wat Kaper ‘detective-werk’ noemt. “We hebben het toch over 1500 voor Christus en er is sinds die tijd veel verloren gegaan. Je hebt dus altijd te maken met gebrekkig bronmateriaal. Soms heb je geluk en is er een sarcofaag van een koningin bewaard gebleven en anders moet je afgaan op wat anderen over haar hebben gezegd.” Het zal je dan ook niet verbazen dat Kaper en collega’s nog een hoop vragen hebben over de Egyptische koninginnen. “Er zijn zoveel dingen onbekend. Maar ik ben zo blij met de snippers die we hebben. Zo weten we dat koninginnen hun eigen onderwijzers hadden en les kregen aan het hof. Maar de details kennen we niet, want er zijn helaas geen schoolschriftjes bewaard gebleven. Volgden ze een speciale opleiding tot koningin? Of werden ze voorbereid op hun rituele rol en leerden ze bepaalde gezangen? Die details ontglippen ons. Datzelfde geldt voor de kleding van de koninginnen.” Nog nooit zijn er resten kleding van een Egyptische koningin teruggevonden en dus moeten egyptologen afgaan op afbeeldingen. Op die afbeeldingen dragen de koninginnen echter altijd simpele witte gewaden, zoals ook de rijke Egyptische dames die droegen. “Ik heb de indruk dat de kleding van de koninginnen in werkelijkheid veel rijker versierd en kleurrijker was,” stelt Kaper. We zien dat ook bij Toetanchamon: op afbeeldingen is zijn kleding vrij eenvoudig, maar de kleding in zijn graf bleek rijkversierd te zijn met borduursel. Zullen we ooit meer te weten komen over de damesmode aan het koninklijke hof van het oude Egypte? Kaper heeft goede hoop. Hij wijst erop dat de graven van koninginnen die een laatste rustplaats vonden in het Dal der Koninginnen, zijn leeggeroofd. “Alle mummies zijn kort na het Nieuwe Rijk weggehaald. Het zou kunnen dat ze zijn verzameld en elders zijn herbegraven. Iets wat ook met de koningen is gebeurd. Het verzamelgraf van de koningen hebben we reeds ontdekt, maar dat van de koninginnen nog niet. Als we die verbergplaats vinden, is de kans zeer groot dat we ook resten van hun kleding ontdekken, want die blijft prima bewaard in het droge Luxor. Dus wie weet…”