Ze vallen nauwelijks op, lijken er haast als vanzelfsprekend te zitten, maar hoe komen die gekke gaatjes in sommige bomen terecht? De verklaring moet gezocht worden bij de specht.
Nog niet zo lang geleden vielen de gaatjes voor het eerst op in winterlindes in het Beekdal in Renkum. Ze zijn 3 tot 8 millimeter breed en slechts een paar millimeter diep. Ook opmerkelijk: ze vormen een keurige horizontale ring rond de stam. Ieder gaatje bevindt zich op 2 tot 4 centimeter afstand van het volgende. Om te achterhalen of de gaatjes alleen in Renkum voorkomen of dat het fenomeen wijder verspreid is, zijn onderzoekers van de WUR uit Wageningen begin dit jaar verder gaan kijken naar bomen tussen Rhenen en Oosterbeek.
En wat bleek: bij vele honderden bomen vonden ze oude littekens van de gaatjes, vooral aan de rand van bossen en bij vrijstaande bomen. Het doet vermoeden dat er op veel meer plaatsen in Nederland gaatjes in bomen zitten, vooral de Amerikaanse eik is een geliefd slachtoffer. Vermoedelijk niet alleen vanwege zijn zachte gladde schors en relatief smalle stam, maar ook omdat deze boom het snelste groeit op de droge zandgronden en daarom het meeste sap afgeeft.
Lekker sapje
Terug naar de verklaring: de specht dus. In andere landen in Europa is zijn gepik in bomen al veel vaker opgemerkt en beschreven door onderzoekers, in Nederland is er nog nauwelijks iets over bekend. De specht hakt rijen gaatjes in ringen rond de stam. De gaatjes lopen vervolgens vol met vocht en daar is het de specht om te doen: hij drinkt het boomsap – dat bovendien rijk is aan mineralen en suikers – met smaak op.
Zowel loofbomen als naaldbomen zijn geschikt, maar een dunne, gladde schors heeft de voorkeur. Soms zitten er wel honderden ringen op één stam. In Zuid-Duitsland zijn er vele tienduizenden geringde bomen gevonden en het betrof zeker 36 verschillende boomsoorten. Maar ook in bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Polen zijn er talloze bomen geringd.
Het vuile werk opknappen
Niet alle spechten hakken erop los. Het is vooral de grote bonte specht die de drinkgaatjes maakt. Andere soorten zoals de groene en de zwarte specht profiteren vervolgens wel van het smakelijke sapje dat uit de gaatjes stroomt. Het zoete vocht trekt bovendien mieren en andere insecten aan, waar de spechten ook wel zin in hebben.
De vogels gebruiken jarenlang dezelfde bomen. Dat is mooi terug te zien aan de jaarringen. Daarop zijn zwarte vlekjes te zien. Dit zijn de littekens van de drinkgaatjes, die soms tot wel zeventig jaar teruggaan.
In de VS komt het sapdrinken door spechten veel vaker voor dan in Europa. De spechten houden er daar zelfs zo van dat hun tong zich heeft aangepast. Die heeft een plat uiteinde met borstelharen waardoor de dieren het sap makkelijker kunnen opnemen dan hun Europese soortgenoten. En ze er dus ook veel meer van binnenkrijgen.
De sapsuckers
Waarom de Amerikaanse spechten, zelfs sapsuckers genoemd, zoveel fanatieker aan het gaten pikken zijn geslagen is niet helemaal duidelijk. Mogelijk speelt de omgeving een rol. Er was misschien een gebrek aan ander voedsel of aan vloeibaar water door droogte of vorst. Wat ook kan, is dat de bomen in de VS simpelweg meer geschikt zijn voor het kunstje, legt entomoloog aan de WUR, Leen Moraal, uit aan Scientias.nl. “Noord-Amerika heeft een groot aantal boomsoorten die sap produceren, zoals de esdoorn, de berk en de eik. Deze boomsoorten hebben over het algemeen een sterkere sapstroom met meer suiker dan Europese bomen”, verklaart Moraal. “De Amerikaanse sapsuckers voeden zich behalve met boomsap ook met insecten, vruchten, noten en het cambium van bomen.”
Maar er zijn meer verklaringen. Zo kent een groot deel van Noord-Amerika een landklimaat met koude winters en warme zomers. “Deze variatie stimuleert de sapstroom in bomen, waardoor het een betere voedselbron is voor de spechten.” Tenslotte is er nog iets dat co-evolutie heet: doordat de bomen er meer sap voortbrengen, evolueert de specht op een manier dat hij er meer sap uit kan halen. “In Europa, waar meer verschillende boomsoorten zijn, hebben spechten verschillende manieren ontwikkeld om aan voedsel te komen. Ze zijn minder afhankelijk van het boomsap.”
Atavisme
Maar waarom grijpen de spechten überhaupt naar het sap. Het is natuurlijk nogal een gedoe: eerst gaatjes hakken, dan wachten tot het sap eruit komt en dat dan naar binnen zuigen. Er zijn ook gewoon rivieren, meren en plassen waar meer dan genoeg vocht te vinden is. Toch spelen droogte en vorst wel een rol, meent Moraal. Dan is er beperkt water voorradig en zoeken de dieren hun toevlucht tot de bomen. Niet voor niets zijn er zoveel gaatjes gesignaleerd op de droge zandgronden rond Renkum. “Maar sommige onderzoekers sluiten niet uit dat er sprake is van atavisme. Het ringgedrag van de Europese spechtensoorten wordt niet als een efficiënte voedingsstrategie beschouwd maar dus als een atavisme. Dat wil zeggen dat het een onverwachte verschijning van vroegere eigenschappen uit de evolutie is. Oftewel, een nieuwe verschijning van gedrag dat in het verre verleden wel, maar in de tussenliggende generaties niet aanwezig was.”
Ineens overal
Hoe het ook zij, dat de gaatjes ook in zoveel Nederlandse bomen zitten, verbaasde de entomoloog. “Het verraste mij het meest dat in het gebied waar ik woon de littekens van gaatjes werkelijk overal te zien zijn. Je moet het zoekbeeld eenmaal hebben en dan gericht kijken. Ik zie nu in bosranden langs fietspaden soms massaal littekens waar ik wel dertig jaar langs ben gefietst maar die ik nooit heb gezien.”
Misschien is het een mooi moment om eens een rondje door het bos te gaan fietsen om te kijken of jou die gaatjes nu ook plots opvallen.
