We krijgen het klimaatprobleem maar niet onder controle: de CO2-uitstoot blijft wereldwijd maar stijgen, net als de temperaturen. De Verenigde Naties beschrijven nu in een nieuw rapport vijf grote veranderingen die nodig zijn om het tij te keren.
Het is een interessante aanpak van het Institute for Environment and Human Security (UNU-EHS) van de VN-universiteit: het instituut denkt in grotere oplossingen, die een omslag in ons denken vereisen. Het stelt vast dat veel van de huidige oplossingen te oppervlakkig zijn.
Diepe verandering
“De samenleving staat op een tweesprong”, zegt professor Shen Xiaomeng, directeur van UNU-EHS. “Jarenlang hebben wetenschappers ons gewaarschuwd voor de schade die we onze planeet toebrengen en hoe we die kunnen stoppen. Maar we ondernemen onvoldoende actie. We weten dat de klimaatverandering verergert, maar toch bereikt het verbruik van fossiele brandstoffen recordhoogten. We hebben nu al een afvalcrisis, maar de verwachting is dat de hoeveelheid huishoudafval in 2050 is verdubbeld. Keer op keer zien we het gevaar, maar blijven we doorgaan met wat we doen. In veel gevallen zien we de afgrond, weten we hoe we moeten omkeren en toch blijven we er vol vertrouwen naartoe lopen. Waarom?”
Om deze vraag te beantwoorden, biedt het rapport een meer holistische analyse van wat er ten grondslag ligt aan menselijk handelen en hoe echte verandering tot stand komt. Daarvoor gebruiken de onderzoekers de Theory of Deep Change. Deze theorie zoekt naar de onderliggende oorzaken van wereldwijde problemen en identificeert structuren en heersende ideeën in de samenleving die ervoor zorgen dat deze problemen blijven bestaan.
Rotte wortels, rotte vruchten
Dat klinkt wat vaag, daarom een voorbeeld: als een rivier zo verstopt is met plastic afval dat hij overstroomt, kunnen mensen kritiek hebben op het afvalbeheersysteem en oproepen tot meer recycling, maar je kunt ook dieper kijken naar de oorzaken voor de ophoping van het afval, zoals wegwerpartikelen of massaproductie. En nog dieper: kijk eens naar de overtuigingen, die hebben geleid tot het ontstaan van die systemen en die mensen stimuleren om ze in stand te houden, zoals de aanname dat ‘nieuw beter is’ of dat materiële productie en consumptie een teken van vooruitgang zijn.
De Theory of Deep Change wordt vergeleken met een boom: de zichtbare resultaten zijn de vruchten, maar de echte problemen liggen bij de wortels. Rotte wortels produceren rot fruit. Echte verandering, benadrukt het rapport, begint bij de wortels. Zonder de waarden en denkwijzen die aan ons systeem ten grondslag liggen te heroverwegen, zullen de systemen zelf nooit veranderen. Dingen als recycling of natuurbehoud zijn ontoereikend, omdat het oppervlakkige oplossingen zijn die de onderliggende oorzaken van afval en biodiversiteitsverlies niet aanpakken. De maatschappij kan zich niet uit de plastic crisis recyclen zonder zich af te vragen waarom er zoveel plastic afval wordt geproduceerd.
Geen geo-engineering
Hoofdonderzoeker Caitlyn Eberle merkt op: “Ons rapport laat zien dat veel van de acties die we ondernemen, hoe goedbedoeld ook, niet werken zolang er een heel systeem is dat ons tegenwerkt. We moeten dieper gaan, ons de wereld voorstellen waarin we willen leven en de structuren veranderen zodat ze bij die visie passen.”
Geo-engineering is een goed voorbeeld van hoe het niet moet volgens de VN-onderzoekers. Er is steeds meer interesse in technologie die de opwarming tegengaat, zoals het in de stratosfeer sproeien van aerosolen om zonlicht terug te kaatsen naar de ruimte. Behalve dat onduidelijk is wat dit doet met het weer op aarde, is het ook geen echte oplossing, vinden de onderzoekers, omdat het een poging is om de gevolgen van menselijke acties aan te pakken in plaats van de acties zelf, zoals de verbranding van fossiele brandstoffen. Weer een oppervlakkige oplossing dus.
Tijd om eens te kijken naar hoe het dan wel moet. De onderzoekers noemen vijf diepgaande veranderingen, die nodig zijn.
Een andere kijk op afval
Het rapport roept op tot een heroverweging van het concept afval en tot een verschuiving naar een circulaire economie die prioriteit geeft aan duurzaamheid, reparatie en hergebruik. De stad Kamikatsu in Japan wordt aangehaald als een succesmodel. Deze stad heeft circulaire strategieën, zoals compostering, upcycling, kledingruil en afvalscheiding omarmd en zo een recyclepercentage bereikt dat vier keer hoger ligt dan het gemiddelde in Japan.
Opnieuw in lijn komen met de natuur
De mens heeft geprobeerd de natuur te beheersen in plaats van ermee samen te leven, maar eeuwen van uitbuiting hebben geleid tot ontbossing, het uitsterven van soorten en de ineenstorting van ecosystemen. Het zorgde voor de vernietiging van de meest kostbare hulpbronnen, zoals schone lucht, schoon water en voedsel. Daarom moeten we af van ons superioriteitsgevoel en de natuur herstellen.
Collectieve verantwoordelijkheid
De wereld is een gezamenlijk thuis voor meer dan 8 miljard mensen, maar de middelen en mogelijkheden zijn ongelijk verdeeld. Deze ongelijkheid omvat ook de uitstoot van broeikasgassen en de manier waarop de gevolgen van klimaatverandering worden gevoeld. De rijkste landen dragen onevenredig veel bij aan de uitstoot, terwijl de armsten het zwaarst worden getroffen. Een voorbeeld is koolstofcompensatie, waarbij rijke landen ambitieuze klimaatdoelen omzeilen door hun eigen uitstoot te compenseren met het planten van bomen in een ander deel van de wereld, waardoor ook de negatieve effecten worden verschoven naar deze andere landen. Het rapport roept op tot een verschuiving van individualisme naar collectieve mondiale verantwoordelijkheid.
Meer langetermijndenken
Kortetermijndenken domineert de besluitvorming. Omdat de maatschappij de neiging heeft zich te richten op het hier en nu, schuiven we de verantwoordelijkheid vaak af op toekomstige generaties. De mensen die vandaag leven bepalen de omstandigheden voor de triljoenen mensen die nog geboren moeten worden en in veel opzichten laten we de toekomstige generaties een slechtere wereld na. Het rapport dringt aan op meer langetermijndenken, bijvoorbeeld door het institutionaliseren van toekomstvisies in beleidsvorming.
Geld is niet alles
De wereld wordt rijker, maar meer rijkdom staat niet gelijk aan meer welvaart en welzijn. De voordelen worden niet gelijk verdeeld en de gezondheid van de planeet gaat achteruit. Als voorbeeld worden bossen genoemd, die biodiversiteit, gezondheid en welzijn van de mens ondersteunen. Op sommige plaatsen wordt ontbost land echter tot 7,5 keer hoger gewaardeerd dan bebost land, wat leidt tot een sterke economische druk op bossen en tot ontbossing. Een enge focus op monetaire waarde voedt ongelijkheid en verergert de aantasting van het milieu.
Dr. Zita Sebesvari, een andere hoofdauteur van het rapport, zegt tot besluit: “Dit rapport gaat niet alleen over het vermijden van rampen, het gaat ook over het loskomen van de mentaliteit van alleen maar schade beperken. We beperken onszelf wanneer we ons alleen richten op het voorkomen van het ergste, in plaats van te streven naar het beste. Door de onderliggende oorzaken van de problemen aan te pakken, wereldwijde samenwerking te bevorderen en te geloven in onze collectieve kracht, kunnen we een wereld creëren waarin toekomstige generaties niet alleen overleven, maar ook gedijen. Het is tijd voor een nieuwe manier van denken.”