De loop van een rivier kan langzaam een beetje veranderen, maar in één keer een heel eind, dat komt zelden voor. Het gebeurde wel met de Ganges na een aardbeving 2500 jaar geleden. De Indiase rivier stroomt nu door een dichtbevolkt deel van Bangladesh, maar dat is dus niet altijd zo geweest.
Het is vaker gebeurd dat de loop van een rivier verandert. Soms een klein beetje, soms een heel stuk, bijna altijd is dat een heel langzaam proces. “Ik denk niet dat we ooit ergens zo’n grote abrupte verandering hebben gezien”, zegt onderzoeker Michael Steckler van de Columbia Climate School. Zo’n plotse wijziging van de stroom is bepaald ook niet zonder gevaar. “Het kon eenvoudig alles en iedereen hebben weggespoeld als het op de verkeerde plek op de verkeerde tijd was gebeurd.”
Immense rivierdelta
De Ganges begint in de Himalaya en stroomt bijna 2600 kilometer richting de kust waarna hij samengaat met andere grote rivieren, waaronder de Brahmaputra en de Meghna. Zo is een enorme rivierdelta ontstaan die uiteindelijk uitmondt in de Golf van Bengalen voor de kust van Bangladesh en India. Samen vormen ze het tweede grootste riviersysteem ter wereld – na de Amazone – gemeten naar de hoeveelheid water die wordt afgevoerd.
Net als andere rivieren die grote delta’s vormen, verandert de loop van de Ganges af en toe een beetje. Daar is geen aardbeving voor nodig. Dat komt doordat sedimenten die van hogerop naar beneden stromen zich opstapelen op de bodem, waardoor de rivierbedding steeds hoger komt te liggen. Op een gegeven moment spoelt het water eroverheen en begint het een nieuw pad te vormen. Maar dit gebeurt niet in één keer. Er zijn vele overstromingen gedurende tientallen jaren voor nodig. Dat gaat met een aardbeving heel anders: daardoor kan de loop van de rivier in één klap flink veranderen.
Toevallige ontdekking
En dat is dus ook gebeurd met de Ganges, blijkt uit satellietbeelden. Daarop is te zien wat vroeger vermoedelijk de belangrijkste loop van de rivier was, ongeveer 100 kilometer ten zuiden van Dhaka, de hoofdstad van Bangladesh. Daar bevindt zich een laaggelegen gebied van zo’n 1,5 kilometer breed en ongeveer 100 kilometer lang, dat min of meer parallel loopt aan de huidige loop van de rivier. Het is een modderig stuk land, dat regelmatig overstroomt en vooral wordt gebruikt voor de rijstteelt.
De onderzoekers bekeken het gebied al in 2018. Toen kwamen ze per toeval een net uitgegraven plas tegen die nog niet gevuld was met water. Aan één kant zagen ze kleine verticale dijkjes van lichtgekleurd zand, doorkruist met horizontale lagen modder. Dit is een bekend patroon dat wordt veroorzaakt door aardbevingen: in zo’n waterrijk gebied kan het schudden van de aarde zandlagen samendrukken en van onderuit opvullen met modder. Daardoor kunnen zandvulkanen ontstaan, waardoor letterlijk zand naar boven spuit boven de grond. Deze door aardbevingen vervormde grondlagen worden seismieten genoemd. Hier waren ze maximaal 40 centimeter breed en sneden ze zich door 3 tot 4 meter modder.
Enorme aardbeving
Verder onderzoek wees uit dat de seismieten een systematisch patroon vormden, wat erop wijst dat ze allemaal op hetzelfde moment zijn ontstaan. Chemische analyse van zandkorrels en modderdeeltjes toonde aan dat de erupties én de opvulling van de rivier waardoor de stroom wijzigde, zo’n 2500 jaar geleden moeten zijn gebeurd. Bovendien was er 85 kilometer verderop een soortgelijke plek in de oude rivierbedding die zich tegelijkertijd had gevuld met modder. Het is dus duidelijk: dit was een grote, plotselinge wijziging van de loop van de rivier, die is ontstaan door een aardbeving met een kracht van 7 of 8 op de schaal van Richter.
De aardbeving kan twee oorzaken hebben. Mogelijk is een enorme oceaanplaat in het zuidoosten onder Bangladesh, Myanmar en Noordoost-India geschoven. Of de beving werd veroorzaakt door gigantische breuklijnen aan de voet van de Himalaya in het noorden, die omhoogkomen, omdat het Indiase subcontinent langzaam in botsing komt met de rest van Azië.
Gevaar in de toekomst
Dat zou een gevaar kunnen vormen. Een eerdere studie toonde namelijk aan dat deze zone druk aan het opbouwen is en een aardbeving kan veroorzaken die vergelijkbaar is met die van 2500 jaar geleden. De laatste keer dat zoiets gebeurde was in 1762. Toen ontstond er een dodelijke tsunami die door de rivier denderde tot aan Dhaka.
Volgens de studie uit 2016 kan zo’n aardbeving, als die nu zou plaatsvinden, effect hebben op 140 miljoen mensen, onder meer doordat die de loop van de Ganges opnieuw in één keer kan veranderen. “Grote aardbevingen beïnvloeden grote gebieden en kunnen langdurige economische, sociale en politieke effecten hebben”, reageert onderzoeker Syed Humayun Akhter van de Bangladesh Open University.
De Ganges is niet de enige rivier waarbij zulke gevaren spelen. Andere rivieren in tektonisch actieve delta’s zijn de Gele Rivier in China, de Irrawaddy in Myanmar, meerdere rivieren langs de westkust van de VS en de Jordaan in het Midden-Oosten.
