In een blok roodbruin zandsteen zijn inscripties gevonden van maar liefst 2000 jaar oud. En daarmee dateert deze runensteen uit de vroegste dagen van de raadselachtige geschiedenis van het runenschrift.
Onderzoekers hebben in de buurt van Tyrifjorden, een meer in de provincie Viken in Noorwegen, een bijzondere ontdekking gedaan. Hier troffen ze een 31 bij 32 centimeter groot zandstenen blok aan, waar ergens tussen de 1800 en 2000 jaar geleden tekens in zijn gekerfd. Volgens de onderzoekers betreft het de oudste runensteen ter wereld. “Het is een unieke ervaring en de droom van alle runologen om zo’n runenvondst in onze schoot geworpen te krijgen,” zegt runoloog Kristel Zilmer.
Runen
Tijdens de eerste paar eeuwen van onze jaartelling, gedurende een periode die de Romeinse IJzertijd wordt genoemd, kwamen Scandinaviërs in contact met de Romeinse samenleving. Gedacht wordt dat de Noorderlingen op deze manier kennis verwierven en een geschreven cultuur vergaarden. Geïnspireerd door de klassieke alfabetten, zoals het Romeinse alfabet, creëerden de Germaanse volkeren hun eigen karakters: runen. Kortom, het runenschrift is de oudst bekende vorm van schrijven in Noorwegen. Bekend is dat dit schrift in gebruik was vanaf het begin van de gewone jaartelling, gedurende het Vikingtijdperk helemaal tot aan de late middeleeuwen.
Duizenden stenen
Ondertussen zijn er in Scandinavië enkele duizenden stenen met ingegraveerde runen, daterend uit de Vikingtijd, aangetroffen. Maar runenstenen die stammen uit de beginperiode van het runenschrift, zijn uiterst zeldzaam. Op dit moment bestaan er slechts dertig runenstenen waarvan gedacht wordt dat ze dateren uit de Romeinse IJzertijd. Onderzoekers zijn echter naarstig op zoek naar meer. Want mogelijk dat nieuwe ontdekkingen kunnen ophelderen hoe oud het runenalfabet precies is en wanneer de eerste runenstenen werden vervaardigd.
Svingerudsteen
De ontdekking van de nieuwe, 2000 jaar oude runensteen schept daar nu meer duidelijkheid in. De steen die de Svingerudsteen is genoemd, werd ontdekt tijdens opgravingen van een grafveld. Onder de runensteen troffen de onderzoekers de gecremeerde menselijke botten van een volwassen persoon en grafgiften aan.
Uit radiokoolstofdatering blijkt dat het graf – en dus de inscripties op de steen – waarschijnlijk teruggaan tot 1-250 na Christus. Dit betekent dat de Svingerudsteen de enige runensteen is die dateert van vóór 300 na Christus. En daarmee is de Svingerudsteen de oudste ter wereld.
Voor Idibera
In de loop van de tijd is de taal en de manier van schrijven sterk veranderd. Het interpreteren van de boodschap op de Svingerudsteen is dan ook een hele uitdaging. De steen heeft verschillende inscripties, waaronder een achttal opvallende runen die samen (omgezet in Romeinse letters) ‘idiberug’ spellen.
Mogelijk is dit de naam van de persoon die er begraven ligt. “De tekst verwijst misschien naar een vrouw genaamd Idibera,” denkt Zilmer. “De inscripties zouden ‘voor Idibera’ kunnen betekenen. Een andere mogelijkheid is dat er de familienaam ‘Idiberung’ mee wordt bedoeld.”
Andere inscripties
Andere aangetroffen runen op de steen zijn minder makkelijk thuis te brengen. “Sommige lijnen vormen een rasterpatroon,” vertelt Zilmer. “Ook vonden we kleine zigzagfiguren. Niet alle inscripties hebben een taalkundige betekenis. Het is mogelijk dat iemand met het schrift heeft gespeeld of het heeft proberen na te bootsen. Misschien was iemand aan het leren hoe hij runen moest maken.”
Al met al is de Svingerudsteen het allereerste voorbeeld van geschreven schrift in Scandinavië. De inscripties geven dan ook nieuw inzicht in de ontwikkeling en het gebruik van het runenschrift tijdens de vroege IJzertijd. Zilmer kan haar geluk niet op. “Voor mij is dit een hoogtepunt, omdat het een unieke vondst is die verschilt van andere bewaard gebleven runenstenen,” zegt ze. Hoewel er nog veel onderzoek moet worden verricht, is Zilmer er zeker van dat runologen dankzij de steen veel waardevolle kennis zullen opdoen over de vroege geschiedenis van het runenschrift en daarmee veel bestaande mysteries over runenstenen zullen ontrafelen.
Wil je de Svingerudsteen van dichterbij bekijken? De runensteen zal tussen 21 en 26 februari worden tentoongesteld in het Kulturhistorisk museum in Oslo.
