De schildering is zo’n 51.200 jaar oud, wat het de oudste bekende figuratieve grotkunst ter wereld maakt.
Een team van wetenschappers heeft op het Indonesische eiland Sulawesi een grotschildering ontdekt en gedateerd. En de resultaten zijn verbluffend. Zo blijkt dat de schildering maar liefst 51.200 jaar geleden is vervaardigd. Dit maakt het de oudste bekende figuratieve grotkunst ter wereld, en biedt daarmee het vroegste bewijs van verhalende kunst.
De schildering
De schildering, die zich bevindt in de kalkstenen grot van Leang Karampuang in de regio Maros-Pangkep van Zuid-Sulawesi, toont een scène waarin een grote, natuurgetrouwe afbeelding van een wild varken centraal staat. Voor het varken bevinden zich drie kleinere mensachtige figuren die lijken te interageren met het dier. Eén figuur lijkt een voorwerp bij de keel van het varken te houden. Een andere figuur bevindt zich direct boven het hoofd van het varken, ondersteboven met gespreide benen. De derde figuur, die groter en indrukwekkender is dan de anderen, houdt een onbekend voorwerp vast en draagt mogelijk een uitbundige hoofdtooi.
Verhalende kunst
Deze ontdekking heeft belangrijke implicaties voor ons begrip van de oorsprong van kunst en symbolisch denken. Het suggereert dat de praktijk van het vertellen van verhalen door middel van kunst al zeer vroeg in de menselijke geschiedenis aanwezig was. “De manier waarop deze mensachtige figuren worden afgebeeld in relatie tot het varken, geeft een gevoel van beweging en actie,” zo schrijven de onderzoekers. “Er gebeurt iets in dit kunstwerk – er wordt een verhaal verteld.” En dat is eigenlijk best opmerkelijk. Lange tijd dacht men namelijk dat vroege grotkunst bestond uit afbeeldingen van afzonderlijke figuren zonder duidelijke verhalende scènes. Verhalende kunst zou pas veel later voor het eerst in Europa zijn verschenen. Maar dat lijkt dus niet te kloppen. “Het is opvallend dat de oudste grotkunst die we tot nu toe op Sulawesi hebben gevonden bestaat uit herkenbare scènes: afbeeldingen waarop mensen en dieren worden afgebeeld die op een manier met elkaar omgaan waaruit we kunnen afleiden dat de kunstenaar de bedoeling had om een soort verhaal over te brengen,” aldus onderzoeker Albert Brumm.
Nieuwe methode
Om de leeftijd van het kunstwerk te bepalen, gebruikte het team een nieuwe methode genaamd laserablatie U-serie analyse (zie kader). Hiermee werden dunne lagen calciumcarbonaat gedateerd die zich bovenop het kunstwerk hadden gevormd. Deze nieuwe methode is een doorbraak in de nauwkeurigheid van het dateren van rotstkunst. “We hebben eerder de uranium-seriemethode gebruikt om zeer oude rotstekeningen te dateren,” vertelt Maxime Aubert. “Maar met onze nieuwe LA-U-seriemethode kunnen we echter veel nauwkeuriger te werk gaan. We kunnen nu de vroegste lagen calciumcarbonaat dateren die zich op de kunst hebben gevormd, waardoor we dichter bij het moment komen waarop de kunst daadwerkelijk is gemaakt. Dit zal een revolutie betekenen voor de datering van rotstekeningen.”
In bepaalde kalksteengrotten waar mensen rotstekeningen maakten, leidde druppelend of stromend water soms tot de vorming van mineralen bovenop de verflaag. Dit biedt een wetenschappelijke methode om de kunst te dateren. Elke druppel water laat namelijk een kleine hoeveelheid carbonaatdeeltjes achter, die een witachtige laag vormen over de rotstekeningen. Dit proces leidt ook tot de vorming van speleothemlagen (zoals stalagmieten en stalactieten), waarin talloze lagen deeltjes worden ingesloten die verschillende elementen bevatten, waaronder uranium. Uranium is een natuurlijk voorkomend radio-isotoop, wat inhoudt dat het chemische element na verloop van tijd vervalt in andere elementen. Door de verhouding tussen het moederisotoop (uranium) en het dochterisotoop (thorium) te vergelijken, kunnen onderzoekers een leeftijd berekenen die evenredig is aan de tijd die nodig was voor het vervalproces. Deze methode staat bekend als U-serie datering. Bij het dateren van rotstekeningen met U-serie wordt normaal gesproken een monster van calciumcarbonaat handmatig verwijderd en het resulterende poeder opgelost in een chemische oplossing, die vervolgens in een massaspectrometer wordt geanalyseerd. Een probleem met deze methode is dat het verschillende lagen met verschillende ouderdommen combineert en geen onderscheid maakt tussen onaangetaste en veranderde gebieden. Om deze uitdagingen aan te pakken, heeft het onderzoeksteam een nieuwe analytische methode ontwikkeld. Ze gebruiken een laserstraal die vier keer dunner is dan een menselijke haar om de lagen calciumcarbonaat die de kunst bedekken nauwkeurig te bemonsteren, inclusief de lagen die direct boven de schildering liggen. Deze methode verschaft een dieper inzicht in de interne groeistructuur van het calciumcarbonaat dat op de kunst is gevormd. De laser wordt in parallelle lijnen over de monsters bewogen, waardoor er een soort raster wordt gevormd. Als al deze gegevens worden samengevoegd tot één dataset, kunnen onderzoekers een gedetailleerd inzicht krijgen in hoe uranium en andere elementen verdeeld zijn. op deze manier wordt er als het ware een gedetailleerde kaart gemaakt van de geochemische samenstelling van het monster. Vervolgens kunnen onderzoekers de gegevens die het dichtst bij de verflagen liggen extraheren, wat leidt tot een nauwkeurige schatting van de leeftijd.
De resultaten wezen uit dat het kunstwerk minstens 51.200 jaar geleden werd gemaakt. Hiermee is het niet alleen het oudste grotkunstwerk dat betrouwbaar is gedateerd, maar ook de oudst bekende verhalende kunst die waar ook ter wereld is ontdekt. Volgens de onderzoekers heeft deze verrassend oude schildering dan ook belangrijke implicaties voor ons begrip van de oorsprong van vroege kunst. “Onze bevindingen zijn zeer verrassend: geen van de bekende Europese IJstijdkunstwerken komt ook maar in de buurt van deze ouderdom (met uitzondering van enkele omstreden vondsten in Spanje),” zegt onderzoeker Adhi Agus Oktaviana. “Dit is ook de allereerste keer dat de datering van rotstekeningen in Indonesië de grens van 50.000 jaar heeft overschreden.”
Al met al toont de ontdekking aan dat figuratieve kunst en storytelling al lang met elkaar verweven zijn. Maar wat precies het verhaal achter de schildering is, blijft in nevelen gehuld. Misschien was het een verslag van een echte jacht, een afbeelding van een mythe, of een fictief verhaal. Hoe dan ook, het lijkt te gaan over de relatie tussen varkens en mensen zoals die door vroege bewoners van Sulawesi werd begrepen. De ontdekking geeft aan dat verhalende kunst een essentieel onderdeel was van de vroege menselijke artistieke cultuur in Indonesië, al vanaf een zeer vroeg moment. “Mensen vertellen waarschijnlijk al veel langer dan 51.200 jaar verhalen, maar omdat gesproken woorden niet fossiliseren, kunnen we enkel vertrouwen op indirecte aanwijzingen,” legt Oktaviana uit. “Het kunstwerk uit Sulawesi vormt nu het oudste bekende bewijs hiervan in de archeologie.”
