Nog nooit bewogen zoveel landen bij de democratie vandaan als nu: in maar liefst 42 landen is ‘de autocratisering’ in volle gang. Het is zorgwekkend. Maar tegelijkertijd gloort er hoop.
Dat schrijven wetenschappers van het V-Dem Institute, een onderzoeksinstituut dat de mondiale ontwikkelingen met betrekking tot autocratisering en democratisering op de voet volgt, in een nieuw rapport. Eerder werd al wel duidelijk dat de democratie wereldwijd onder druk staat en een toenemend aantal mensen in een gesloten autocratie leeft. Het nieuwe rapport onthult nu dat die trend doorzet en dat de wereld in de afgelopen 35 jaar zelfs nog nooit zo anti-democratisch is geweest als nu.
De wereld wordt autoritairder
“72 procent van de wereldbevolking, oftewel 5,7 miljard mensen, leven onder een autoritair bewind,” stelt onderzoeker Staffan I. Lindberg. “En 28 procent van de wereldbevolking, 2,2 miljard mensen, leeft in een gesloten autocratie, terwijl 13 procent, 1 miljard mensen, in een liberale democratie leven.” Daarmee leven er voor het eerst in twee decennia meer mensen in een gesloten autocratie dan een liberale democratie.
In hun rapport onderscheiden de wetenschappers vier regimes: de gesloten autocratie, de electorale autocratie, de electorale democratie en de liberale democratie. In een gesloten autocratie valt er tijdens verkiezingen niets te kiezen; er is maar één partij. Ook ontbreken fundamentele democratische componenten, zoals bijvoorbeeld vrijheid van meningsuiting en vereniging. In een electorale autocratie zijn er wel verkiezingen waaraan meerdere partijen meedoen, maar wordt aan fundamentele democratische kenmerken – zoals vrijheid van meningsuiting en vrije en eerlijke verkiezingen – onvoldoende voldaan. In een electorale democratie zijn er verkiezingen met meerdere partijen en verlopen die verkiezingen eerlijk. Ook is de mate van vrijheid van meningsuiting en vereniging afdoende. In een liberale democratie wordt aan alle eisen voor een electorale democratie voldaan, heeft ook de uitvoerende macht met wettelijke beperkingen te maken en worden ook de vrijheid en gelijkheid van de burgers bij wet beschermd.
Van democratisering is sprake wanneer een land van de autocratie vandaan beweegt, richting de democratie. En bij autocratisering is dat net andersom en beweegt een land dus bij de democratie vandaan, richting autocratie.
De grootste democratische verliezen worden geleden in Oost-Europa, het Pacifisch gebied, Centraal-Azië, Latijns-Amerika en het Caribisch gebied. “Zo zijn post-communistische landen zoals Hongarije en Servië teruggekeerd naar een electorale autocratie,” zo is in het rapport te lezen. Ook zijn er zorgen over Griekenland dat in het nieuwste rapport gedegradeerd is van een liberale naar een electorale democratie. Het is voornamelijk te wijten aan het feit dat de overheid – onder meer door aantasting van de persvrijheid – steeds minder goed verantwoordelijk kan worden gehouden voor haar daden. Ondertussen zijn in Centraal-Azië bijvoorbeeld landen als Afghanistan, Oezbekistan en Turkmenistan verder geautocratiseerd, waardoor ze nu tot de gesloten autocratieën gerekend kunnen worden. En in Latijns-Amerika autocratiseren landen als Brazilië, Chili en Haïti. Al met al bewegen tegenwoordig heel wat landen richting de autocratie, zo moeten de onderzoekers concluderen. Waar twintig jaar geleden nog zo’n 13 landen autocratiseerden, zijn dat er nu 42. De onderzoekers spreken in hun rapport dan ook wel van een ‘golf van autocratisering’.
Desinformatie en polarisatie
Het roept natuurlijk de vraag op waarom zoveel landen wereldwijd richting momenteel de autocratie bewegen. Daar zijn wetenschapper nog niet helemaal uit, zo vertelt onderzoeker Evie Papada aan Scientias.nl. “Maar de data suggereren dat er in ieder geval meerdere redenen zijn waarom deze trend standhoudt. Zo wijst het rapport erop dat de verspreiding van desinformatie en toxische niveaus van polarisatie cruciaal zijn voor de start en versterking van de autocratisering. Zowel het rapport van dit jaar als dat van vorig jaar laten duidelijk zien dat landen die autocratiseren ook behoren tot de landen waarin de overheid in toenemende mate desinformatie verspreidt en polariseert.” Ook het beperken van de persvrijheid en onderdrukken van maatschappelijke organisaties blijken belangrijke indicaties te zijn voor autocratisering. “Het resulteert er allemaal in dat leiders minder goed verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun daden.”
Zorgwekkend
Dat zoveel landen wereldwijd richting een autocratie bewegen, is zorgwekkend, aldus Papada. “Nog nooit heeft de wereld zoveel landen zien autocratiseren als nu: 42, tegelijkertijd. Hoewel de wereld nog steeds democratischer is dan deze halverwege of eind jaren zeventig was, lijkt het erop dat we snel afstevenen op nieuwe, historische omstandigheden. De mate van democratie waarmee de gemiddelde wereldburger op dit moment te maken heeft, is nu weer terug op het niveau van 1986.” En het lijkt erop dat we in dat opzicht nog wel verder terug in de tijd zullen gaan, nu zoveel landen nog autocratiseren. “Die trend is er en zet door,” aldus Papada. “Maar dat betekent niet dat het ook allemaal onomkeerbaar is.”
Het tij kan keren
Want ook in autocratiserende landen kan het tij keren. En dat zien we in de praktijk gebeuren. Zo noemen de onderzoekers in hun studie acht landen die na een periode van autocratisering nu de andere kant op bewegen en bezig zijn om de democratie in ere te herstellen. Het gaat om Bolivia, Moldavië, Ecuador, de Maldiven, Noord-Macedonië, Slovenië, Zuid-Korea en Zambia. “Dat is toch wel een belangrijke boodschap uit ons rapport,” meent Papada. “Autocratisering kan zelfs als het al een heel lange tijd gaande is, nog worden teruggedraaid.” Maar er is nog een belangrijke reden om deze landen met naam en toenaam te noemen. “Het geeft beleidsmakers en onderzoekers een beeld van de instituten en processen die een belangrijke rol spelen bij het op gang brengen van zo’n terugkeer naar de democratie.” Zo wijst het rapport onder meer uit dat grote, verenigde pro-democratische protesten een sleutelrol kunnen spelen. Net als sterke en onafhankelijk functionerende rechtbanken.
Nieuwe trend?
Of de ommekeer van deze acht landen het begin van een nieuwe periode van democratisering inluidt, is onmogelijk te voorspellen. “Op dit moment zien we toch een sterke trend waarbij steeds meer landen autocratiseren en minder en minder landen democratiseren,” concludeert Papada. Even voor de beeldvorming van de lezer: tegenover de 42 autocratiserende landen – die samen 43 procent van de wereldbevolking herbergen – staan 14 democratiserende landen die samen 2 procent van de wereldbevolking herbergen. De laatste keer dat er zo weinig democratiserende landen geteld werden, was in 1973.
Toekomst voor de democratie?
Het zijn harde cijfers, die je kunnen doen vrezen voor de toekomst van de liberale democratie, zoals we die bijvoorbeeld in Nederland kennen. “De liberale democratie wordt op veel fronten en in veel landen aangevallen,” erkent Papada. “Maar dat betekent niet dat deze gedoemd is te verdwijnen of niet verdedigd kan worden. Na de Russische invasie van Oekraïne zagen we in veel democratieën een grotere vastberadenheid om de democratie te beschermen en ook ging men zich realiseren dat dat soms met wapens moest gebeuren. Dat is hoopvol, in die zin dat veel leiders en mensen binnen democratieën een paar jaar geleden nog dachten dat je kon handelen en samenwerken met autocraten en ze zo kon bewegen om te democratiseren. Dat idee is nu min of meer weg.” Tegelijkertijd is het voor overheden nu weer zoeken naar de beste manier om om te gaan met landen die net niet of minder democratisch zijn, maar wellicht door samenwerking met sterkere democratieën wel kunnen gaan democratiseren in plaats van verder te autocratiseren.” Het zijn lastige overwegingen. “Gelukkig hoeven we als wetenschappers – in tegenstelling tot de huidige overheden – niet te worstelen met dit soort vraagstukken.”
Wat de toekomst brengt, is afwachten en sterk afhankelijk van burgers en hun leiders. “Als genoeg mensen en leiders ervoor kiezen om van de liberale democratie hun prioriteit te maken, zal deze standhouden. En in landen waar dat niet gebeurt, zal de liberale democratie of de poging om deze terug te brengen, falen.” Democratie komt namelijk niet aanwaaien. En in deze wereldwijde golf van autocratisering moeten we er misschien wel harder voor vechten en werken dan ooit. “Werken aan strategieën die de door autocraten gebruikte tactieken ondermijnen, kan weleens één van de belangrijkste taken zijn die voor ons ligt.” En hoewel het soms misschien voelt als vechten tegen de bierkaai, herinneren de acht landen die na hun ‘autocratische evolutie’ een radicale ommezwaai hebben gemaakt, ons eraan dat het echt niet tevergeefs hoeft te zijn. “De wereld is getuige van een groeiende trend van autocratisering en een intensivering van desinformatie en polarisatie (…) Maar niet alle landen vallen aan de autocratisering ten prooi; de democratie kan heel veerkrachtig zijn.”
