De oorsprong van schrift

Kunt u zich een wereld zonder schrift voorstellen? Geen kranten, boeken, tijdschriften en websites. Maar ook geen dagboeken, notitieblokken, folders en naambordjes. Toch hadden mensen ruim 3.000 jaar geleden geen klinkers en medeklinkers nodig in het dagelijks leven. Waar liggen de wortels van het schrift en welke schriften zijn nog niet ontcijferd?

Minstens 20.000 jaar geleden maakten holbewoners in de grotten van Zuid-Frankrijk symbolen, zoals de omtrek van een hand en rode stippen. Gaat het hier om schrift? Dat is moeilijk om te zeggen. Misschien wilde de schrijver zeggen “weg hier, dit is mijn grot!” of misschien tekende hij de rode stippen alleen ter decoratie.

John DeFrancis, een deskundige op het gebied van schrift, beweert dat er pas sprake is van een volledig schrift bij een systeem van grafische symbolen die kunnen worden gebruikt om elke mogelijke gedachte uit te drukken. Deze grottekeningen en de symboolstenen van de Picten zijn voorlopers van het schrift (protoschrift) en kunnen dus niet gezien worden als schrift. Hedendaagse symbolen – verkeersborden, icoontjes op de computer, muzieknoten – kunnen niet elke mogelijke gedachte uitdrukken en zijn dus geen volledig schrift. Maar hoe ontstond het eerste volledige schrift dan?

Mesopotamië
We gaan terug in de tijd naar het jaar 3300 voor Christus. In de Soemerische steden van Mesopotamië komen handelaren bij elkaar om de mooiste spullen te ruilen. Op een gegeven moment ontstaat er de behoefte om transacties vast te leggen op papier. Sommige wetenschappers denken dat een Soemeriër uit de stad Oeroek het schrift uitvond rond het jaar 3.300 voor Christus. Anderen denken dat het schrift het werk was van een groep slimme rekenaars en handelaren.

Schrift ontstond waarschijnlijk niet in één keer. Eerst telden mensen door voorwerpen van klei te gebruiken. In het Midden-Oosten zijn al veel platte schijfjes gevonden, die mogelijk gebruikt werden om te rekenen. In de klei troffen wetenschappers tweedimensionale symbolen aan. Sommige wetenschappers zien dit als de eerste stap in de richting van een echt schrift, anderen zien het als een aanvulling op het schrift.

Het eerste volledige schrift ontstond 3300 jaar geleden dus in Mesopotamië, maar hoe zag dit schrift eruit? De eerste tekens waren pictogrammen. In tegenstelling tot computericoontjes, kunnen pictogrammen een verhaal vertellen en kan het dus gezien worden als een volledig schrift. Een hoofd met een open mond betekende ‘eten’ en een stukje grond met twee takjes stond voor ‘boomgaard’. De duidelijke pictogrammen van de Soemeriërs gingen al snel de wereld over, waar de afbeeldingen al snel zo abstract werden, dat ze vandaag de dag haast onleesbaar zijn.

WIST U DAT…

Nog vollediger?
Hoewel pictogrammen gezien worden als een volledig schrift, kan het nog vollediger. Met pictogrammen is het namelijk niet mogeijk om woorden uit te drukken die zich niet in beelden lieten vangen. Al snel na het ontstaan van de pictogrammen ontstond de Soemerische rebus. Met een rebus is het namelijk mogelijk om woorden zonder beelden uit te drukken. Zo wordt op een oude Soemerische kleitablet het woord ‘terugbetalen’ uitgebeeld door een plaatje van een rietstengel, omdat ‘terugbetalen’ en ‘riet’ in het Soemerische allebei de klank ‘gi’ kennen.

Het proto-Elamitische schrift
Het proto-Elamitische schrift, een voorloper van het deels ontcijferde Lineair Elamitische schrift, is het oudste nog niet ontcijferde schrift ter wereld. Het werd 5000 jaar geleden gebruikt ten oosten van Zuid-Mesopotamië, waarvan Soesa de hoofdstad was. Er zijn tot nu toe ruim 1.500 kleitabletten gevonden met daarop in totaal 100.000 tekens. Hoe komt het dat wetenschappers dit schrift niet kunnen ontcijferen, terwijl het Lineair Elamitische schrift – waarvan slechts 22 teksten bekend zijn – al wel is ontcijferd? Dit komt omdat teksten in het Lineair Elamitisch vergezeld gaan van dezelfde tekst in het Akkadisch spijkerschrift. En dit schrift kunnen we wel lezen. Eén ding is zeker: om het proto-Elamitische schrift te ontcijferen, moeten we niet denken in letters of symbolen, maar in getallen. Het schrift werd blijkbaar gebruikt als rekensysteem, wellicht om bijvoorbeeld schaapskudden of personen te tellen. Toch weten wetenschappers nog niet of de niet-numerieke tekens logografisch of fonetisch zijn. Hiervoor is meer kennis van de taal nodig.

Het schrift van de Induscultuur
De Indusbeschaving was een hoogontwikkelde beschaving in de oudheid (ca. 3300-1300 v.Chr.), met een bloeitijd van 2600–1900 v.Chr. Zij strekte zich uit in een gebied langs de Indus en de Ghaggar-Hakra rivier in het hedendaagse Noordwest-India en deels Pakistan. Hoewel we weten hoe en waar deze mensen leefden, weten we niet wat ze dachten. Het schrift van de Induscultuur is namelijk nog niet ontcijferd. Dit komt mede doordat er niet genoeg materiaal is. Een gemiddelde tekst op keramieke potten of zegels telt vier of vijf tekens. De langste telt 26 tekens. Wat wetenschappers tot nu toe met enige zekerheid weten is de richting waarin werd geschreven en gelezen, het mogelijke aantal tekens in het schrift, de notatie van de getallen en het feit dat bepaalde teksten in losse woorden te verdelen zijn.

Het Indusschrift wordt van rechts naar links gelezen. Hoe wetenschappers dat weten? Als tekst van rechts naar links gelezen wordt, dan begint een korte tekst bij de rechterrand en houdt deze een stukje voor de linkerrand op. Als veel tekens aan de linkerkant op elkaar gepropt staan, dan kunnen we dezelfde conclusie trekken. Verder weten wetenschappers dat er 425 tekens waren. Dit is erg veel voor een lettergreepschrift, dus waarschijnlijk is het Indusschrift het beste te vergelijken met het hiërogliefenschrift van de Hettieten. Dit schrift kent 500 tekens.

Of het Indusschrift ooit helemaal ontcijferd wordt? Wie weet. Stel, wetenschappers vinden ooit een steen van Rosetta, dan is het vertalen binnen een korte tijd gepiept. Maar bestaat er wel een steen van Rosetta om het Indusschrift te kraken? Zo niet, dan blijft het Indusschrift waarschijnlijk altijd een mysterie.

Alfabet
Tegenwoordig gebruiken we 26 letters om op papier te zetten hoe we ons voelen, welke boodschappen we moeten halen en wanneer we met wie een afspraak hebben. Maar wanneer is het alfabet ontstaan? Dit leest u volgende week in ‘De oorsprong van het alfabet’.

Bronmateriaal

"De zeventig beroemdste mysteries van de oudheid" - Brian M. Fagan (boek)
History of writing - Historian
"History of Writing" - WSJN

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd