Je hoort het vaak in de media: dopamine is het ‘geluksstofje’ van de hersenen, verantwoordelijk voor dat fijne gevoel wanneer je een like krijgt op Instagram of je tanden in een hamburger zet. Maar dat is maar de helft van het verhaal.
Dopamine speelt ook een grote rol in het leerproces rond het vermijden van gevaar. En dat blijkt een stuk complexer dan gedacht. Een onderzoeksteam van de Northwestern University uit het Amerikaanse Illinois heeft ontdekt hoe dit precies in zijn werk gaat.
Leren van je fouten
Dopamine gedraagt zich tijdens dit leerproces niet in elk hersengebied hetzelfde. Vooral als het gaat om het ontwijken van negatieve ervaringen zijn de verschillen duidelijk te zien. De studie volgde een aantal labmuizen die vervelende prikkels kregen, zoals kleine elektrische schokken. De diertjes leerden deze onaangename ervaringen te vermijden door te reageren op een waarschuwingssignaal.
Een tweedelig dopaminesysteem
De wetenschappers registreerden tijdens dit leerproces wat er allemaal veranderde in het muizenbrein. Ze richtten zich hierbij speciaal op de nucleus accumbens, een hersengebied dat zowel bij muizen als bij mensen een sleutelrol speelt in motivatie en leren. De dopamineactiviteit veranderde in twee delen van de nucleus accumbens: in de zogeheten ventromediale schil steeg het dopaminegehalte tijdens de negatieve ervaring zelf. Maar naarmate de muizen leerden om de pijnprikkels te ontwijken, verschoof de dopaminepiek naar het moment waarop het waarschuwingssignaal klonk. En na een aantal trainingen – op het moment dat de muizen expert waren in het vermijden van de schok – verdween de reactie helemaal.
In het kerngebied van de nucleus accumbens gebeurde juist het tegenovergestelde: het dopamineniveau daalde tijdens de onaangename ervaring en ook bij het horen van het waarschuwingssignaal. En dit effect werd steeds sterker naarmate de muizen beter getraind waren om de vervelende gebeurtenis te vermijden. “Het bijzondere is dat deze twee hersengebieden niet alleen tegengesteld reageren, maar ook op verschillende momenten in het leerproces belangrijk zijn”, legt hoofdonderzoeker Talia Lerner uit. “Het ene gebied helpt bij het begin van het leerproces, het andere bij het verfijnen van dat gedrag.”
Detox-nonsens
Deze ontdekking zet grote vraagtekens bij de effectiviteit van de populaire ‘dopamine-detox’, waarbij mensen hun best doen om zo min mogelijk prikkels te ervaren die een dopamineshot geven. Voorbeelden hiervan zijn het vermijden van fastfood, stoppen met scrollen op sociale media of minder gamen. Het idee is dat je op deze manier je beloningssysteem ‘reset’. Maar volgens onderzoeker Gabriela Lopez is dit een te simpele kijk op hoe dopamine werkt. “Dopamine is geen probleem waarvoor je moet detoxen. Het helpt ons juist om nieuwe dingen te leren en daar dragen ook negatieve ervaringen aan bij. Het is een onmisbare hersenstof voor het aanleren en uitvoeren van normaal gedrag”, zegt ze.
In plaats van dopamine te beteugelen, zouden we moeten kijken naar hoe ons brein omgaat met beloningen en risico’s en hoe we dat proces kunnen verbeteren. Vooral mensen die lijden aan psychische aandoeningen kunnen hier veel baat bij hebben, stellen de onderzoekers.
Gevolgen voor de psychiatrie
Verstoring van dopamineprocessen zorgt ervoor dat mensen allerlei situaties in het dagelijks leven uit de weg gaan, iets wat we vaak zien bij angststoornissen, depressie en OCD. De hersenen overschatten dan het gevaar en dat gaat uiteindelijk ten koste van de kwaliteit van leven. “Onze volgende stap is om te onderzoeken wat voor effect deze dopaminepatronen hebben op mensen die lijden aan chronische pijn, depressie of verslaving”, vertelt Lopez. “Als we begrijpen hoe het leerproces bij negatieve ervaringen ontspoort, kunnen we gerichter behandelen.”
De mythe dat dopamine simpelweg ‘goed’ of ‘slecht’ is, mag nu dus echt de prullenbak in. Het blijkt een uiterst flexibel en intelligent systeem dat ons helpt te leren van de wereld om ons heen en te overleven. Een ‘dopamine-detox’ mag dan hip klinken, maar je hersenen zijn geen wifi-router die je zomaar even kunt resetten. Het is slimmer om te leren samenwerken met je brein, in plaats van het uit te schakelen.
