Duizenden jaren eerder bereikte deze ziekte al Scandinavië, waar het aanzienlijk heeft bijgedragen aan de ineenstorting van de bevolking tijdens het Stenen Tijdperk.
Halverwege de veertiende eeuw ging het in Europa goed mis, toen een groot deel van de bevolking getroffen werd door de Zwarte Dood. De epidemie werd veroorzaakt door de pestbacterie (Yersinia pestis), die bijna een derde van de bevolking fataal werd. Onderzoekers hebben nu echter ontdekt dat dit niet de eerste keer was dat deze ziekte in Europa toesloeg. Want lang voor de bekende grote pestuitbraken in de middeleeuwen, zou de ziekte het al op Europeanen hebben gemunt.
De pest of Zwarte Dood is een infectieziekte die tussen de 14e eeuw en 19e eeuw in Europa woedde. De ziekte wordt veroorzaakt door een bacterie. De meest voorkomende vormen van de pest zijn builenpest en longpest. De eerste Europese pestepidemie vond plaats in het midden van de 14e eeuw en had een niet eerder geziene bevolkingssterfte tot gevolg. Zo schommelen de sterftecijfers tussen de 30 en 60 procent. Hoewel de impact van alle peststerfte in de Middeleeuwen erg moeilijk te bepalen is, is het wel bekend dat tussen 1300 en 1400 in sommige gebieden zo’n 80 procent van de bevolking het leven liet.
Uit een nieuwe studie blijkt dat de pest al duizenden jaren eerder in Scandinavië arriveerde. En het lijkt erop dat het toen al een epidemie veroorzaakte. Volgens de onderzoekers zou de pest hebben bijgedragen aan de bevolkingsafname aan het einde van het Neolithicum, bekend als de Neolithische achteruitgang. Door deze crisis, ongeveer 5000 jaar geleden, verdween binnen enkele eeuwen een groot deel van de boerenbevolking in Scandinavië en Noordwest-Europa.
Neolithische achteruitgang
Er bestaan verschillende theorieën over wat de Neolithische achteruitgang heeft veroorzaakt. Zo zijn ook al klimaatverandering, ecologische veranderingen en sociale conflicten geopperd. “De oorzaak van deze abrupte bevolkingsafname is altijd onderwerp van discussie geweest,” vertelt onderzoeker Frederik Seersholm. “Ook de pest is al eens genoemd. Maar de veronderstelling dat de pest geen epidemie kon veroorzaken, houdt nu niet langer stand.”
DNA
De onderzoekers komen tot deze conclusie nadat ze een DNA-analyse uitvoerden op oude tanden en botten van 108 mensen die 5000 jaar geleden zijn gestorven. Het archeologische materiaal dat is onderzocht, komt voornamelijk uit ganggraven in Zweden. Eén individu is afkomstig uit een steenkist in Stevns, Denemarken. De analyses werden uitgevoerd met een geavanceerde techniek waarmee onderzoekers gedetailleerde informatie konden verkrijgen uit archeologisch materiaal, zelfs als het oude DNA ernstig beschadigd was. “Op deze manier hebben we verschillende peststammen goed in kaart kunnen brengen en ook andere microben in het DNA kunnen onderzoeken,” legt onderzoeker Martin Sikora uit. “Dit gaf ons een goed beeld van het menselijk DNA op verschillende niveaus, van lokale gemeenschappen tot individuele mensen, en hielp ons ook de sociale structuur van die tijd te begrijpen.”
Pest
Uit de analyse blijkt dat 18 van de onderzochte mensen (wat overeenkomt met 17 procent) besmet waren met de pest op het moment van overlijden. Dit wijst erop dat de ziekte veel voorkwam in Scandinavië tijdens het Stenen Tijdperk. De onderzoekers analyseerden ook de familiebanden. In één van de onderzochte families hebben onderzoekers ten minste drie keer pestuitbraken waargenomen gedurende de zes generaties die ze hebben kunnen reconstrueren. “Daarnaast geven onze resultaten aan dat de meest recent geïdentificeerde peststam mogelijk het vermogen had om een epidemie te veroorzaken,” aldus Seersholm.
Al met al blijkt uit de bevindingen dat de pest een aanzienlijke rol kan hebben gespeeld tijdens de Neolithische achteruitgang. Seersholm is er dan ook van overtuigd dat de nieuwe resultaten eerdere theorieën weerleggen die suggereerden dat de bevolkingsafname niet door deze ziekte kon zijn veroorzaakt. Volgens hem heeft de pest waarschijnlijk een behoorlijke vinger in de pap gehad. Al is het momenteel nog te vroeg om definitieve conclusies te trekken. “We kunnen op dit moment ook nog niet bewijzen dat dit precies is wat er is gebeurd,” zegt Seersholm. “Maar het feit dat we kunnen aantonen dat het mogelijk op deze manier is verlopen, is al van groot belang.”
