Terwijl de wereld andere dingen aan het hoofd heeft, voltrekt zich in de Amazone opnieuw een ramp.
Vorig jaar was het keer op keer wereldnieuws: de vernietigende branden in de Amazone waardoor in augustus alleen al een bijna 25.000 vierkante kilometer groot gebied in vlammen opging. Dit jaar hoor je er – ongetwijfeld mede door de aandacht die uitgaat naar COVID-19 en alle economische vraagstukken die de coronacrisis met zich meebrengt – weinig meer van. Maar vergis je niet, zo stelt Merijn van Leeuwen, bossenexpert bij het Wereld Natuur Fonds. “Het is dit jaar nog erger.”
2019 versus 2020
In augustus was de situatie in het Amazonegebied grofweg vergelijkbaar met vorig jaar en dus ook al bijzonder zorgelijk. “Er werden 30.000 branden geteld,” vertelt Van Leeuwen. Nog verontrustender werd het in de maand erna. “In september bleven de branden maar op hetzelfde niveau doorgaan – er werden er toen 32.000 geteld! En dat is 60 procent meer dan in het rampjaar 2019.”
De branden in de Amazone worden veelal veroorzaakt door ontbossing. Om nieuwe akkers aan te kunnen leggen, worden bomen gekapt en vervolgens in brand gestoken. Maar soms gaat het mis en slaat het vuur over op omliggende bossen. En dan kan het dus heel snel gaan. Dat we dat juist de laatste jaren zo vaak zien gebeuren, is volgens Van Leeuwen grotendeels te herleiden naar ontwikkelingen in Brazilië, dat zo’n 60% van het Amazoneregenwoud binnen de landsgrenzen heeft liggen. “In 2009 heeft de Braziliaanse regering redelijk goede wetten aangenomen om ontbossing tegen te gaan. Dit ging samen met goede handhaving. Dat leidde ertoe dat de ontbossing echt een stuk minder was in de periode in 2010-2018. Per 2019 is de huidige regering aan de macht gekomen. Deze regering, die gesteund wordt door een groep grootgrondbezitters, wil de Amazone ontbossen en beschikbaar maken voor grootschalige landbouw en veeteelt. De regering heeft de meeste wetten nog niet weten te ontmantelen, maar heeft wel de handhaving lamgelegd (politiemensen die illegale ontbossers oppakken worden ontslagen) en vaak publiekelijk gecommuniceerd dat ze zal zorgen dat mensen die nu ontbossen, binnen deze regeringstermijn een landtitel zullen krijgen (dus officieel eigenaar worden van de grond). Deze combinatie heeft met name veel landspeculanten aangezet om massaal te gaan ontbossen: ze zetten er nu koeien op en hopen over een paar jaar het land met goede winst te kunnen verkopen. De pakkans is ondertussen verwaarloosbaar.”
In Brazilië woeden niet alleen in het Amazoneregenwoud enorme branden. Ook in de Pantanal – het grootste wetland ter wereld – is het raak. “In de Pantanal woeden dit jaar de grootste branden ooit. Alleen al in september zijn 8106 branden geteld: 35% meer dan in de recordmaand augustus 2005, toen er 5993 branden werden geteld. Er zijn dan misschien minder branden in de Pantanal dan in de Amazone, maar doordat het hier om een bossavanne en moerasgebied in het droge seizoen gaat, zijn de branden veel groter: alleen al door één brand, gesticht op slechts 9 boerderijen, brandde 141.000 hectares af. In totaal is in de Pantanal in 2020 3,4 miljoen hectare verbrand: een gebied bijna zo groot als heel Nederland.”
COVID-19
Dat de wereld ondertussen gebukt gaat onder een pandemie helpt ook niet mee. Zelfs landen die wel bereid zijn om ontbossing te bestraffen, slagen daar momenteel minder goed in. “Door COVID-19 is er dit jaar door lockdowns en verschuiving van financiering naar gezondheidszorg nog eens veel minder de mogelijkheid om in het veld te handhaven,” vertelt Van Leeuwen. Hierdoor is bijvoorbeeld ook de ontbossing in Colombia (eigenaar van 9 procent van het Amazoneregenwoud) flink toegenomen.
Consequenties
Door de branden gaat niet alleen een uniek gebied verloren; ook de talloze soorten die het Amazoneregenwoud hun thuis noemen, komen in het gedrang. “In de Amazone worden veel soorten die voorkomen in het zuidwestelijk deel van het regenwoud (waar de meeste ontbossing plaatsvindt) inmiddels bedreigd met uitsterven.” Daarnaast maakt Van Leeuwen zich ook grote zorgen over de inheemse stammen in het woud. “Er vindt ook veel ontbossing plaats in gebieden van de inheemse bevolking: zij raken hun gebied kwijt, en worden ook bedreigd en mishandeld door illegale ontbossers. Hier zitten ook geïsoleerde stammen bij, die extra gevoelig zijn voor COVID-19.”
“Wellicht nog zorgwekkender is dat het grootste regenwoud van de wereld een kantelpunt lijkt te naderen: maar liefst 50% van de regen in de Amazon ontstaat doordat de bladeren van haar bomen vocht verdampen. Die vormen wolken en het water valt soms duizenden kilometers verderop weer neer in de vorm van regen. Door de enorme ontbossing beginnen die ‘vliegende rivieren’ op te drogen. Hierdoor wordt het gehele gebied droger en dreigt het een savanne te worden. Dit zal gepaard gaan met het massaal uitsterven van duizenden soorten die afhankelijk zijn van het regenwoud. Ook zal het zorgen voor een enorme uitstoot van broeikasgassen. Alle klimaatstrategieën gaan er vanuit dat de Amazone in haar huidige vorm blijft bestaan: als dat niet lukt, zal het schier onmogelijk worden om binnen de 1.5 graden stijging te blijven.”
Somber beeld
En zo ontstaat – als je bedenkt dat in dit kostbare en voor onze toekomst cruciale gebied tienduizenden branden woeden – een bijzonder somber beeld. Nog somberder wordt het als we ons proberen in te beelden hoe een verkwanseld Amazonegebied eruit zou kunnen gaan zien. “Waar eerst het meest soortenrijke gebied op aarde lag, met ook nog zoveel inheemse volkeren (nergens komt het leven eigenlijk zo mooi tot bloei) rest dan in enorme stukken land (meerdere keren Nederland) kale landerijen met hier en daar een koe. Of uiteindelijk ook grote akkers vol met soja voor de vleesindustrie. We lopen het risico dat de rest van de Amazone zal zijn veranderd in een gedegradeerde savanne met een veel lagere biodiversiteit.”
Keuzes maken
Maar zover hoeft het niet te komen. Het is nog niet te laat om het tij te keren en het Amazoneregenwoud voor ondergang te behoeden. Het vereist echter wel dat er wereldwijd andere keuzes gemaakt gaan worden. “Het is geen keuze tussen óf voedsel, óf natuur,” benadrukt Van Leeuwen. “Er is genoeg ruimte voor zowel natuur als voldoende eten en een goed leven voor iedereen. Daar hoort dan wel bij dat we meer plantaardiger gaan eten (veeteelt en veevoer neemt veruit de meeste ruimte in beslag), minder voedsel verspillen en de landbouw gaan verduurzamen. Maar zelfs met de huidige geprojecteerde groei in vraag naar soja en vlees is het in Brazilië niet nodig te ontbossen: er is voldoende ruimte op braakliggende en gedegradeerde grond.” Maar toch blijft ontbossing een groot probleem. “We moeten zorgen dat de stimulans om te ontbossen verdwijnt,” stelt Van Leeuwen. “Nu we weten dat de huidige regering van Brazilië niet zal handhaven, moeten we zorgen dat de vraag naar producten uit ontbost gebied opdroogt.” En daarin is wat Van Leeuwen betreft een hoofdrol weggelegd voor Europa. “Omdat de EU verantwoordelijk is voor de import en handel van maar liefst eenderde van de aan ontbossing gerelateerde producten in de wereld, hebben we ook een belangrijke verantwoordelijkheid in de oplossing.”
De Europese Commissie wil die verantwoordelijkheid ook nemen en vindt dat er een wet moet komen tegen ontbossing. En het Wereld Natuur Fonds heeft – samen met meer dan honderd andere organisaties – uitgesproken ideeën over hoe die wet eruit zou moeten zien. “Wij vinden dat die wet strikt en effectief moet worden. Net zoals je er vanuit mag gaan dat het eten dat je koopt in de winkel veilig is, zo moet je er ook vanuit kunnen gaan dat er voor jouw eten geen natuur is vernietigd of mensenrechten zijn geschonden. Een bedrijf moet daarom voor zijn hele handelsketen (van akker tot winkel) aantonen dat het niet heeft bijgedragen aan ontbossing, voordat het de Europese markt op komt. Ook moeten Europese investeerders (banken, pensioenfondsen, etc.) ervoor zorgen dat de bedrijven in wie zij investeren gegarandeerd niet meer bijdragen aan natuurvernietiging.” Of de Europese Commissie het voorstel van de natuurorganisaties overneemt, is nog even afwachten. De Europese Unie organiseert op dit moment een publieksconsultatie om te horen hoe de Europese burger vindt dat deze wet eruit moet zien. Steun voor de bossenwet van het WNF en de andere natuurorganisaties is er zeker; al meer dan 330.000 mensen hebben het voorstel hier ondertekend.
Ondertussen nadert de Amazone het eerdergenoemde kantelpunt met rasse schreden. Er moet dus wel snel iets gebeuren. Dat de wereld ondertussen ook met heel andere problemen – niet in de laatste plaats een heuse pandemie – kampt, maakt het er niet gemakkelijker op. Maar tegelijkertijd kan de coronacrisis ook het keerpunt zijn waar de Amazone naar smacht. “Gebruiken we de crisis om duurzamer en eerlijker terug te komen? Of blijven we investeren in het oude?” De komende jaren zal het erom gaan spannen voor de Amazone. Maar Van Leeuwen is optimistisch. “Natuurlijk is het spannend. Maar ik denk dat mensen in Nederland en Europa door corona nog veel meer beseffen hoe belangrijk natuur voor ze is – kijk maar naar die volle natuurgebieden in het weekend. En we hebben nu de kennis en technieken om handelsketens echt transparant te maken en te laten zien of ze wel of niet bijdragen aan natuurvernietiging. En de wetenschap laat ons zien dat een goed leven voor iedereen samen kan en moet gaan met natuurbescherming.” Ook verwacht Van Leeuwen veel van de ontbossingswet – als deze tenminste strikt genoeg wordt. “Nu kunnen we er met zijn allen voor zorgen dat één van de grootste markten van de wereld straks niet meer bijdraagt aan ontbossing. Dat gaat echt een verschil maken.”
