Bonobo’s worden over het algemeen beschouwd als de slimste mensapen, maar toch staan we elke keer weer versteld over hun intelligentie, met name op sociaal en emotioneel gebied. Nieuw onderzoek wijst nu uit dat ze zelfs een ’theory of mind’ hebben, iets waarvan we dachten dat het was voorbehouden aan mensen.
Met theory of mind wordt ons vermogen bedoeld om in te schatten wat een ander weet of denkt en om ons gedrag daarop aan te passen. Dit helpt ons bij sociale situaties, maar ook bij simpele dagelijkse gebeurtenissen: zo voorkomen we bijvoorbeeld botsingen op straat. Bonobo’s blijken nu ook over zo’n theory of mind te beschikken.
Een simpel experiment
Daar kwamen onderzoekers Luke Townrow en Christopher Krupenye van de Johns Hopkins University in Baltimore achter door een experiment waarmee ze testen of bonobo’s kunnen inschatten wat een mens weet. En wat blijkt: bonobo’s merken het inderdaad als een mens iets niet weten en passen hun gedrag daar op aan. Het experiment was vrij simpel, vergelijkbaar met balletje-balletje. De spelleider verstopte een traktatie onder een van de drie bekers, terwijl de bonobo toekijkt. Vervolgens moest een mens de juiste beker aanwijzen en de traktatie aan de bonobo geven. Soms kon de mens door een doorzichtig scherm zien onder welke beker de traktatie verstopt werd. In andere gevallen werd een ondoorzichtig scherm gebruikt, waardoor hij geen idee had waar de traktatie lag. De bonobo wist in beide situaties wél waar het eten verborgen lag en kon dus ook inschatten of de mens dat wist.
De dieren kregen eerst de kans om vertrouwd te raken met de opzet van het spel. Toen ze eenmaal gewend waren aan de samenwerking met de menselijke partner, bleek dat ze veel vaker naar de juiste beker wezen als hun partner aanwezig was. Dit duidt erop dat ze alleen actie ondernamen als dat nut had.
Cruciaal moment
Het cruciale moment kwam toen de onderzoekers keken of de bonobo’s hun gedrag aanpasten afhankelijk van de schermsoort. Het antwoord was duidelijk: als de mens door een ondoorzichtig scherm niet wist waar het eten lag, begonnen de bonobo’s sneller en vaker te wijzen, vooral in de tien seconden voordat de mens de bekers controleerde. Een van de drie bonobo’s was bijzonder enthousiast in beide situaties. De mensaap Teco wees bijna continu, maar zelfs hij deed dit iets vaker als de mens in het duister tastte over de locatie van de traktatie.
“De resultaten suggereren ook dat apen tegelijkertijd twee conflicterende wereldbeelden in hun hoofd kunnen houden. Ze weten precies waar het voedsel is en tegelijkertijd weten ze dat de kijk van hun partner op dezelfde situatie die informatie mist”, aldus Krupenye. “Er zijn discussies onder wetenschappers over de capaciteiten van primaten dus voor ons was het geweldig om te bevestigen dat ze echt deze capaciteiten hebben die sommige mensen niet voor mogelijk hadden gehouden.”
Ook in het wild
Bonobo’s kunnen dus inschatten wat een ander weet en hun gedrag daarop kunnen afstemmen. Ze bezitten daarmee, in zekere mate, een theory of mind. De onderzoekers wijzen er wel op dat het experiment kunstmatig is qua opzet. In de natuur werken bonobo’s niet samen met mensen en vinden ze geen eten onder plastic bekers. Er zijn echter aanwijzingen dat bonobo’s in het wild hun waarschuwingssignalen aanpassen als groepsgenoten zich niet bewust zijn van een dreiging. Dit experiment bevestigt dat idee in een gecontroleerde setting, maar er is meer onderzoek nodig voordat we bredere conclusies kunnen trekken.
Daarnaast laat de studie zien dat individueel gedrag een rol speelt. De impulsieve Teco, die veel met zijn vinger zwaaide en wees, herinnert ons eraan dat dieren unieke persoonlijkheden hebben. Aangezien slechts drie bonobo’s zijn getest, blijft onduidelijk hoe dit gedrag zich in grotere groepen manifesteert. Toch biedt het onderzoek een fascinerend inzicht in de cognitieve vermogens van onze naaste verwanten. Bonobo’s gebruiken hun kennis over andermans onwetendheid om hun eigen doelen te bereiken – een vaardigheid die tot voor kort alleen aan mensen werd toegeschreven.