Hoe de prehistorische mensachtigen hun culinaire hoogstandjes precies vormgaven, is onduidelijk. Maar dat ze er vuur voor gebruikten, lijkt vast te staan.
Het moment waarop mensen vuur gingen gebruiken om hun voedsel te bereiden, moet cruciaal zijn geweest voor onze verdere evolutie. Daar zijn wetenschappers het wel over eens. Maar wanneer zijn onze voorouders eigenlijk precies begonnen met bakken en braden? Daar is veel meer discussie over. Eerdere vondsten suggereerden dat mensen in ieder geval zo’n 170.000 jaar geleden al vuur gebruikten om hun eten te bereidden. Maar daarmee is natuurlijk niet uitgesloten dat mensen dat veel eerder ook al deden. Overtuigend bewijs daarvoor ontbrak simpelweg. Tot nu. Want in Israël hebben onderzoekers aanwijzingen gevonden dat mensachtigen zo’n 780.000 jaar geleden reeds visjes boven vuur bereidden. Dat is te lezen in het blad Nature Ecology & Evolution.
Keeltanden
Voor hun studie bogen de wetenschappers zich over tanden van vissen die terug zijn gevonden in Israël. De tanden werden aangetroffen op een archeologische vindplaats, gelegen nabij een voormalig meer dat aangeduid wordt als Hula Lake. Het gaat om zogenoemde keeltanden van een karperachtige vis. Deze tanden – die zich in de keel van de vissen bevonden en gebruikt werden om hard voedsel, zoals schelpen, te vermalen – zijn tijdens opgravingen nabij het meer in grote getale en in verschillende grondlagen teruggevonden.
Kristallen
Tijdens hun onderzoek bestudeerden de wetenschappers de structuur van de kristallen waaruit het glazuur van deze keeltanden was opgebouwd. Van die kristallen weten we namelijk dat ze groeien wanneer ze verhit worden. En uit de omvang van de kristallen kan dan ook worden afgeleid aan welke temperaturen de vissen zijn blootgesteld.
Koken
Een analyse van de kristallen wijst nu uit dat de vissen zijn blootgesteld aan temperaturen tot zo’n 500 graden Celsius, oftewel temperaturen die geschikt zijn om vis met behulp van vuur te bereiden. Daarnaast wijst het onderzoek uit dat de vissen niet direct met het vuur in aanraking zijn gekomen. “We weten niet precies hoe de vissen bereid werden, maar gezien het gebrek aan bewijs voor blootstelling aan heel hoge temperaturen, is het wel duidelijk dat ze niet direct in het vuur bereid werden en niet in het vuur werden gegooid als afval of verbrandingsstof,” aldus onderzoeker Jens Najorka. Kortom: het wijst er allemaal op dat deze vissen boven vuur werden bereid. En een datering van de tanden wijst uit dat dat zo’n 780.000 jaar geleden al moet hebben plaatsgevonden.
Frequent gebakken vis op het menu
En dat was niet iets eenmaligs, zo benadrukken de onderzoekers. “De enorme hoeveelheid visresten die we op deze plek hebben aangetroffen, bewijst dat mensachtigen – die daartoe speciale kooktechnieken ontwikkelden – frequent vis consumeerden,” zo stellen onderzoekers Irit Zohar en Marion Prevost. “Deze nieuwe bevindingen laten niet alleen zien dat leefgebieden met zoet water en de vis die daarin te vinden was, belangrijk waren voor het levensonderhoud van de prehistorische mens, maar illustreert tevens dat prehistorische mensen in staat worden om vuur zodanig te controleren dat ze er voedsel boven konden bereiden én dat ze de voordelen van het koken van vis (versus het rauw nuttigen ervan, red.) begrepen.”
De rol van vis
Vroege mensachtigen zouden zo’n 2 miljoen jaar geleden al begonnen zijn met het nuttigen van rauwe vis. Maar het verteren daarvan was lastig. Door voedsel boven vuur te bereiden, kostte het aanzienlijk minder energie om dat voedsel te verteren en de benodigde voedingsstoffen tot zich te nemen. Het leidde tot veranderingen in de structuur van de kaak en schedel van mensen. Daarnaast moeten onze voorouders vanaf het moment dat ze voedsel boven vuur gingen bereiden ook simpelweg meer vrije tijd hebben gehad, omdat ze bevrijd werden van de dagelijkse, arbeidsintensieve taak om rauw, eetbaar en voedzaam voedsel te vinden en verteren. En die vrije tijd zou er, zo betogen sommige onderzoekers weer tot geleid hebben dat onze voorouders nieuwe sociale systemen en gedragingen ontwikkelden. Sommige wetenschappers gaan nog een stap verder en stellen dat het nuttigen van boven vuur bereid vis er uiteindelijk tot leidde dat wij, moderne mensen, ontstonden. De vetzuren en andere voor het brein belangrijke bestanddelen die in vis te vinden zijn, zouden in dat scenario een zeer belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling van het menselijk brein.
Dat vis in ieder geval een zekere rol heeft gespeeld in onze historie, staat ook voor de onderzoekers achter deze nieuwe studie wel vast. Zo stellen ze dat de locatie van zoete wateren – waarvan sommige inmiddels allang niet meer bestaan – leidend zijn geweest voor de route die onze voorouders vanuit Afrika naar de Levant (het gebied ten oosten van de Middellandse Zee) en daar voorbij heeft gevoerd. Het waren namelijk deze gebieden, zo stellen de onderzoekers, waar drinkwater te vinden was en dus ook veel andere dieren naartoe kwamen. Maar waar de jacht op die dieren nog weleens gevaarlijk of lastig kon zijn, moet het relatief eenvoudig en veilig zijn geweest om door ondiepe delen van het water te waden en vissen – met een hoge voedingswaarde – te bemachtigen.