Mata Hari: spionne of slachtoffer?

mata-hari

Met een donderend geluid maakt een vuurpeloton op 15 oktober 1917 een einde aan het leven van Margaretha Geertruida Zelle. De knappe Friesin neemt haar levensverhaal vol minnaars, glitter en glamour met zich mee het graf in. Ook het mysterie dat haar omringt, gaat voor eeuwig verloren: was zij de spion die duizenden het leven kostte of was ze het slachtoffer van politiek gesteggel?

Margaretha Geertruida Zelle komt op 7 augustus 1876 in Leeuwarden ter wereld. Ze is het oudste kind van de niet onbemiddelde Adam Zelle en Antje van der Meulen en het ontbrak haar aan niets. Ze werd overladen met mooi speelgoed en prachtige kleding. Maar aan dat prinsessenleventje komt in 1889 plots een einde als de speculaties van Adam Zelle toch niet zo verstandig blijken te zijn als gedacht. Het gezin is in één klap arm en vader Zelle verlaat zijn vrouw en hun vier kinderen. In 1891 overlijdt Antje en de kinderen worden bij familie ondergebracht.

Verleidelijk
Margaretha belandde daardoor op haar veertiende bij een oom die het verstandig achtte dat zijn nichtje een vak zou leren. Hij stuurde haar naar Leiden om daar een opleiding tot kleuterjuf te volgen. Daar ontpopt Margaretha zich tot de verleidelijke vrouw die ook in de jaren daarna menig mannenhart op hol doet slaan; ze flirt met de directeur en wordt betrapt als ze met een half ontbloot lijf bij hem op schoot kruipt. Het betekent het einde van haar nog niet eens begonnen carrière als juf.

Officier
Margaretha is zeventien als ze door het incident noodgedwongen Leiden verlaat. Ze trekt in bij een oom in Den Haag en daar maakt ze kennis met de liefde als ze in 1894 de volgende advertentie in de krant ziet staan: ‘Officier met verlof uit Indië zoekt meisje met lief karakter met het doel een huwelijk aan te gaan’. Margaretha reageert en trouwt niet veel later met deze officier, Rudolph MacLeod. Het is een ongelukkig huwelijk dat desalniettemin nog bezegeld wordt met twee kinderen: zoontje Norman-John en dochter Jeanne-Louise. In 1899 overlijdt hun zoon en in 1902 gaan de twee uit elkaar.

Bijzondere naam

De artiestennaam Mata Hari gebruikt Margaretha voor het eerst in 1897. Mata Hari is Maleis voor Oog van de Dageraad en paste zeer goed bij de dansstijl die Margaretha erop nahield. Ze liet zich inspireren door Azië en maakte die stijl met haar kleding (of beter gezegd: het gebrek daaraan) nog een stuk erotischer.

Parijs
Na de scheiding moet er brood op de plank komen: dochterje Jeanne-Louise gaat bij haar vader wonen en Margaretha ontvangt de beloofde alimentatie nooit. Ze besluit een nieuwe start te maken en wel in Parijs. Dat mislukt: even blut als ze er heen ging, komt ze een jaar later weer terug. Maar Margaretha laat het er niet bij zitten en vertrekt niet veel later opnieuw naar de kunstenaarsstad en gaat er aan de slag in een circus. Ook danste ze er regelmatig in kroegjes en dat zou haar later groot maken: ze wordt opgemerkt en komt terecht in een salon waar de elite van Parijs haar danskunsten bewondert. In de salon ontmoet Margaretha – die dan nog optreedt onder de artiestennaam Lady MacLeod – Emile Guimet. Hij nodigt haar uit om de opening van zijn museum voor oosterse kunst met haar dans op te luisteren. Het zou haar grote doorbraak betekenen: de (half)naakte, prachtige danseres wordt een hit en haar naam wordt in alle grote kranten genoemd.

Javaanse prinses
Daarna treedt Mata Hari op in Parijs, Spanje en Wenen. Haar reputatie als exotische, prachtige danseres snelt haar vooruit en ze verdient grof geld: soms wel 10.000 francs op een avond. Met verzonnen verhalen zorgt Margaretha ervoor dat het publiek aan haar lippen hangt. Ze vertelt dat haar dansen ‘heilig’ zijn en dat ze een Javaanse prinses is die van Indonesische geestelijken heeft geleerd om te dansen.

Mannen
Dankzij haar beroemdheid ontmoet Margaretha de ene na de andere (rijke) man en ze hield er in deze periode vele relaties op na. De meeste waren van korte duur en financieel moest Mata Hari zichzelf zien te redden. En dat lukte aardig: ze brak ook in Duitsland, Italië en Monaco door. In 1914 krijgt ze het aanbod om een half jaar lang in Berlijn op te treden. Niet wetende dat de oorlog haar leven op zijn kop zou zetten, gaat Mata Hari akkoord.

Eerste Wereldoorlog
Met de moord op Franz Ferdinand – de kroonprins van Oostenrijk – ontvlamde de situatie in een al jaren gespannen Europa: de Eerste Wereldoorlog was een feit. Theaters sloten de deuren en Margaretha stond op straat. Ze vluchtte naar Nederland. Al snel begint ze zich daar te vervelen. Ze besluit terug te keren naar Parijs om daar haar spullen op te halen. Door de oorlog voert haar reis naar Parijs haar eerst naar Engeland, waarna ze via Dieppe in Parijs belandt. Ze keert met al haar spullen terug naar Den Haag, maar gaat in 1916 terug naar Parijs.

Spion
Haar reizen, ervaring en vele contacten (zowel in binnen- als buitenland) bleven niet onopgemerkt. De Duitsers denken de Friezin wel te kunnen gebruiken en vragen haar of ze in Frankrijk wil spioneren. Het zou haar 20.000 francs opleveren. Margaretha gaat akkoord, maar niet om de reden die de Duitsers in gedachten hebben. Mata Hari – die de codenaam H21 krijgt – had een hoop geld verloren doordat haar optreden in Berlijn door het uitbreken van de oorlog niet doorging. Ze besluit de 20.000 francs als een soort compensatie te gebruiken, maar zou nooit van plan geweest zijn om ook echt te gaan spioneren. De potjes met onzichtbare inkt die ze van haar Duitse contactpersoon meekrijgt, gooit ze al tijdens haar reis naar Engeland overboord.

Een brief van de hand van Mata Hari. De brief is gericht aan haar advocaat Ed Philips. Hij krijgt nog geld van haar, zo blijkt uit het epistel. De brief is in het bezit van het Fries Museum.

Verdacht
Wat ze niet in de gaten had, was dat de Fransen en Britten de hele kwestie anders bezagen. Zij wisten van de contacten tussen Mata Hari en de Duitsers. Tel daar de ‘verdachte’ houding van Margaretha bij op (ze reisde veel en alleen, had een hoop ervaring, kende meerdere talen en had geld zat) en het beeld van een spion lijkt compleet.

Fransen
Mata Hari keert – zich duidelijk onbewust van alle verdenkingen en machtsspelletjes die zich boven haar hoofd afspelen – terug naar Frankrijk en ontmoet daar de Russische kapitein Vadim de Massloff. Ze valt als een blok voor hem en het zou haar enige, grote liefde zijn geweest. Het probleem was dat hij gestationeerd was in Vittel. En die plaats was onbereikbaar voor mensen zonder speciaal pasje. Mata Hari doet er dan ook alles aan om zo’n pasje te verkrijgen en ontmoet tijdens die procedure Georges Ladoux. Hij werkt voor de Franse contraspionagedienst en kende Mata Hari al uit de rapporten die over haar verschenen waren. Hij vraagt haar opvallend genoeg om te gaan spioneren voor de Franse regering. Ze kreeg er een hoop geld voor en Mata Hari ging akkoord.

Werk
Hoewel Mata Hari de Duitsers beduvelde, was ze niet van plan datzelfde met de Fransen te doen. Ze pakte haar werk serieus op, in de hoop na de oorlog samen met haar geliefde een riant leven te kunnen leiden. Ze legde contacten met Duitse officieren (die dachten dat de vrouw voor hen spioneerde!) en hoorde ze uit. Die informatie leverde ze weer keurig af bij de Fransen.

Vuurpeloton
Maar in februari 1917 gebeurt het ondenkbare: de Fransen pakken haar op voor spionage. Zowel de Fransen als Britten waren ervan overtuigd dat ze ‘fout’ was en na een kort proces wordt Mata Hari ter dood veroordeeld. Een vuurpeleton beëindigt haar veelbewogen leven op maandag 15 oktober 1917.

Val
Waarom gingen de Fransen tot die rigoureuze beslissing over? Dat is het mysterie dat Mata Hari nog steeds omgeeft. Vaststaat dat de danseres verwikkeld was geraakt in een politieke situatie die haar pet te boven ging. Maar werd ze het slachtoffer van die situatie of was ze echt de verantwoordelijke persoon? De meningen zijn verdeeld. Onderzoeker Pat Shipman schreef er een boek over: Femme Fatal: Love, Lies and the Unknown Life of Mata Hari. Volgens Shipman werd Margaretha Zelle het slachtoffer van een machtsspelletje. Ladoux zou overtuigd zijn geweest van het feit dat Mata Hari spioneerde voor de Duitsers. Maar hij kon het niet bewijzen en dus lokte hij haar in de val. Hij nam haar in dienst, stuurde haar naar een Duitser om hem uit te horen en draaide de feiten achteraf om door te stellen dat Mata Hari geen informatie had verzameld, maar informatie van de Fransen had gelekt.

Mata Hari kort voor haar dood.
Schijn
Een andere mogelijkheid is dat Mata Hari gewoon de schijn tegen had. Vaststaat dat haar proces een rommeltje was. Hard bewijs ontbrak. Dat er toch een veroordeling kwam, is mogelijk te wijten aan de politieke situatie: de Fransen konden wel een goede publiekstrekker gebruiken; alles beter dan de slechte berichten van het front die de media domineerden.

Dat Mata Hari de gemoederen nog steeds bezighoudt, lijdt geen twijfel. Of we er ooit nog achterkomen wie zij werkelijk was, is onduidelijk. Er wordt wel hard aan gewerkt. Het dossier over de rechtszaak rondom de vermeende spionne komt in 2017 vrij. Misschien komen we er dan eindelijk achter wat de Fransen bezielden.

Bronmateriaal

"Mata Hari" - Friesmuseum.nl
"Mata Hari was only interested in one thing - and it wasn't espionage" - Dailymail.co.uk
"Mata Hari" - Wikipedia.org
"Biography of Mata Hari Reveals New Information, Casts Doubt on Her Execution for Espionage" - Science.psu.edu
Boek: Mata Hari (1876-1917): de levende legende. Door: Marijke Huisman

Fout gevonden?

Voor jou geselecteerd