Elke dag worden wereldwijd zo’n 3600 mensen besmet met het hiv-virus. Maar er gloort hoop aan de horizon. Onderzoekers van het Amsterdam UMC hebben een belangrijke stap gezet in de ontwikkeling van een vaccin.
Hun fase 1-onderzoek, waarvan de resultaten deze week zijn gepubliceerd in Science, laat zien dat een innovatieve aanpak – de zogenoemde ‘germline-targeting-strategie’ – een gerichte immuunrespons kan opwekken tegen de ziekte. Wetenschappers in binnen- en buitenland zijn laaiend enthousiast: dit zou weleens het begin kunnen zijn van een effectief vaccin tegen een van de dodelijkste en meest gevreesde virussen ter wereld.
Een vaccin als precisiewapen
Hiv is berucht vanwege zijn destructieve werk in het menselijk lichaam, in het bijzonder de afbraak van het immuunsysteem. Door zijn vermogen om zich razendsnel genetisch aan te passen is het tot op heden nog niet gelukt om een goed vaccin te maken. Het werkt namelijk alleen als het lichaam een breed palet aan neutraliserende antistoffen gaat opwekken; antistoffen die in staat zijn om alle varianten van het virus uit te schakelen. Dat klinkt misschien simpel, maar is het zeker niet.
“Bij mensen die geïnfecteerd raken, zien we soms dat het lichaam zulke antistoffen aanmaakt, maar het duurt lang en gaat niet vanzelf”, vertelt hoofdonderzoeker Tom Caniels, postdoctoraal onderzoeker bij Amsterdam UMC. “Het is een enorme uitdaging om dit proces met een vaccin kunstmatig op gang te brengen.” Daarom koos het onderzoeksteam voor een andere aanpak. Samen met collega’s van onder meer de prestigieuze Rockefeller University in New York ontwikkelden ze een vaccin dat zich richt op de voorlopercellen van deze antistoffen, de germline-cellen (kiembaancellen). Deze strategie richt zich als het ware op de bron, het zaadje van waaruit de brede antistofreactie moet groeien.
Speciaal ontworpen eiwit
Het vaccin bevat een speciaal ontworpen eiwit, het zogenaamde Env-trimeer GT1.1, dat dienst doet als ‘prikkelpunt’ voor het immuunsysteem. In de klinische studie kregen 47 deelnemers een hoge dosis, een lage dosis of een placebo toegediend. En het team was zeer te spreken over de uitkomsten. “Bij de proefpersonen zagen we een duidelijke immuunreactie. We kunnen nu met atomaire precisie de juiste cellen aanspreken”, vertelt onderzoeker Rogier Sanders, hoogleraar virologie aan het Amsterdam UMC. “De volgende stap is om die cellen ook daadwerkelijk te stimuleren om de gewenste antistoffen te gaan produceren.” Als dat lukt, komt een hiv-vaccin een flinke stap dichterbij. Dit zou een kroon op het werk zijn van Sanders en zijn team, die al sinds het jaar 2000 druk aan het werk zijn om dit voor elkaar te krijgen.
Internationale samenwerking onder druk
Voor het onderzoek werken twaalf instellingen uit de Verenigde Staten en Nederland samen, grotendeels gefinancierd door het Amerikaanse National Institute of Health (NIH). Maar nu deze en andere subsidies steeds meer onder druk staan, vrezen onderzoekers voor de voortgang van dit soort veelbelovende studies. Constance Schultsz, hoogleraar Global Health en hoofd van de gelijknamige afdeling binnen Amsterdam UMC, benadrukt het belang van het voortzetten van deze vruchtbare samenwerking. “Dit is een succes dat voortkomt uit jarenlang internationaal onderzoek. In een tijd waarin de wereldwijde gezondheidszorg onder druk staat, in allerlei takken, maar zeker op het gebied van hiv-preventie en -behandeling, moeten we deze doorbraken vieren. We zullen alles doen wat in onze macht ligt om vervolgonderzoek door te laten gaan en deze medische doorbraak niet in schoonheid te laten sterven”, stelt ze.
Sprankje hoop
Wereldwijd leven naar schatting zo’n 40 miljoen mensen met hiv, van wie twee derde op het Afrikaanse continent. In 2023 alleen al overleden ruim 600.000 mensen aan de gevolgen van het virus. Een vaccin kan de manier waarop we hiv bestrijden fundamenteel veranderen.
En het Amsterdam UMC en zijn partners hebben laten zien dat het mogelijk is om een lichaam gericht klaar te stomen voor de aanmaak van brede antistoffen. Het is nog maar een eerste stap, maar wel een die hoop biedt voor de toekomst.
